نوشته بی ارزش

حمید سیاهی

دسامبر 7, 2017

شاعری که کتاب ندارد شعر را رها نکرده است. دست خودش را از شعر دور نگرفته است. فقط زمانی که شعر دسته‌بندی شود و با طرح و نقش روی جلد به مخاطب فروخته شود٫ دست از شعر برداشته شده است. در بی کتابی٬ شعر به مخاطب نشان داده می‌شود مثل وقتی که اتاق‌مان را طرح تازه‌ای می‌اندازیم و به دوست‌مان نشان می‌دهیم. وقتی که کتاب چاپ می‌شود٬ کتاب به مخاطب سپرده می‌شود یا بهتر که بگویم فروخته می‌شود. مثل وقتی که هوتل‌دار اتاقی را با دیکور و طرح زیبایی که درست کرده است برای جلب توجه مشتری نشانش می‌دهد.
کتاب یا دسته‌بندی‌ شعر در ساختاری که دارد حتا انگیزه زیبا شدن شعر را زیر سوال می‌برد. شعر چرا زیبا نوشته می‌شود؟ آیا هدف از خلق این زیبایی جلب توجه مشتری است؟
بهتر است بیشتر روی این فکر کنم که انگیزه وجود این سوال چه بوده است؟
وقتی مثال هوتل‌دار را می‌‌آوردم به این نکته برخوردم که زیبایی یکی از وسیله‌های ترغیب و قناعت دادن است. چون اگر اتاق زیبا نباشد مشتری آن را اجاره نمی‌کند. هدف هوتل‌دار اجاره شدن اتاق است و این در صورت جلب توجه مشتری ممکن است که آن‌ هم در صورت زیبا بودن به دست می‌آید.
آیا ممکن نیست که شاعر هم دنبال چنین هدفی باشد؟ اگر نیست پس چرا شعر را زیبا می‌نویسد؟
وقتی این پرسش در مورد شعر پیش می‌آید دو مورد را باید در نظر بگیریم؛ اول این که آیا شعر قابل فروختن است؟ و می‌توان از آن پول به دست آورد؟
البته که جواب این سوال واضح شده است و انتشارات و چاپخانه‌ها بیان کننده آن است. همه آن‌ها روی چاپ شعر و نوشته‌های این چنینی می‌چرخند. پس شعر زمانی که دسته‌بندی می‌شود ارزش کالایی نیز به دست می‌آورد٫ در صورتی که اگر چاپ نشود ارزش آن نه به عنوان کالا بلکه به عنوان یک اثر و قسمتی از ادبیات قابل حساب است.
زیبایی اثر ادبی می‌تواند برای جلب مشتری هم باشد٬ چیزی را می نویسد که خریدار داشته باشد٬ طوری که در صورت خواندن زندگی‌نامه بسیاری از نویسندگان جهان می‌توان این نکته را به شکل روشن‌تر دید که برای بسیاری از نشریه‌ها می‌نوشتند تا پولی کمایی کنند.
نکته دوم این است که اگر ارزش کالایی اثر ادبی را مد نظر نگیریم آیا بازهم چیزی وجود دارد که شعر را در مقام مشابه به کالای قابل مبادله بنشاند؟ و یا این که آیا زیبایی اثر ادبی در صورت دیگری نیز می‌تواند «وسیله» باشد و آن‌ هم وسیله ترغیب؟
فکر می‌کنم بلی! چون اثر هنری زیبا تمجید و ستایش را در پی دارد٬ می‌تواند موجب محبوبیت و شهرت نویسنده‌اش شود. شهرت در اینجا هدفی است که در مثال قبلی پول در جای آن قرار داشت. اما آیا می‌توان تاثیری را که شهرت طلبی در نویسنده ایجاد می کند٬ به حدی دانست که اثر را شی‌ قابل مبادله کند و ارزش آن را تا کالا شدن تنزل بدهد؟
در پاسخ این سوال باید تنها تبادله را در نظر نگرفت چون این نکته در اختیار نویسنده نیست. نویسنده‌ای که حتا به شهرت توجه‌ای نداشته باشد هم ممکن است مشهور و محبوب شود و نمی‌توان در این صورت اثر ادبی خلق شده را «وسیله» رسیدن به شهرت تعبیر کرد و یا آن را کالایی برای تبادله شهرت و زیبایی بین نویسنده و مخاطب تلقی کرد.
حالا باید اثر ادبی را در مقام شی قابل تولید قرار داد یعنی باید نگاه کرد که اثر ادبی در عدم پول‌خواهی و شهرت‌طلبی هم زیبایی را برای جلب توجه استفاده می‌کند و یا این که زیبایی در آن جزوی از اثر شده است. وسیله هرگز جزوی از هدف نیست چون در صورت رسیدن به هدف دیگر کنار زده می‌شود. اگر زیبایی در اثر هنری وسیله باشد در صورت رسیدن به شهرت و پول دچار اقتدار و محافظه‌کاری می‌شود. بسیاری از شاعران را می‌شناسم که سال‌هاست در یک نوع برخورد با اشیا و مفاهیم قرار دارند. این یعنی برخورد محافظه‌کاری برای ایستا کردن زیبایی. از این دید زیبایی همان چیزی است که قبلا مورد تایید قرار گرفته است. نوسینده از تجربه طور دیگری نوشتن پرهیز می‌کند تا بتواند همان نویسنده تایید شده باقی بماند. خلق اعتبار در نوشته باعث تولیدی شدن اثر می‌شود درست مثل کارخانه‌داری که محصول مورد تایید را در هر نوبت به همان کیفیت قبلی تولید می‌کند و حتا در کوچک‌ترین اضافات رای‌زنی می‌کند تا نشود که مشتری را ناراضی کند.
در ادبیات ما این بحث تا جایی پیش رفته بود که حتا منتقدان می‌گفتند شاعر باید چنان لحن و رفتار خودش را در زبان حفظ کند که در صورت نبودن اسمش زیر اثر٬ مخاطب قادر باشد نویسنده را تشخیص بدهد. یعنی باید تا حدی محصول خودش را انحصاری کند که بدون مارک هم بشود تولید کننده‌اش را شناخت. در این صورت منی که یک بار از فلان نویسنده مطلب خوانده‌ام در دفعه بعد نیز صد در صد همان توقع را از نویسنده در اثر بعدی دارم. دیگر وقتی نام کتاب گفته می‌شود برایم ملاک نیست٬ بلکه نام نویسنده ملاک است. نویسنده تبدیل به یک سوپراستار می‌شود. عین فیلم‌هایی که ستاره محور هستند و فقط دنبال کسب درآمدند. سوپراستار دنبال شهرت و کارگردان دنبال پول.اثر هنری در این نوع دید مورد بحث نیست.
در ادبیات هم این برخورد وجود دارد و بسیاری از نویسندگان برای این که همان ستاره قبلی باشند این اخلاق را به خود می‌گیرند. اثر ادبی شی‌ای برای تولید می‌شود و این تولید و باز تولید آن را به مقام کالا تنزل می‌دهد.
اما اثری که در زیبایی نمی‌ایستد و از ارزش‌ها گریزان باشد می‌تواند به وجود برسد و در بودن خودش چیزهایی را برای‌مان متجلی کند و در همان لحظه برای‌مان پایان و آغاز باشد. زیرا چنین اثری هیچ هدفی ندارد جز این که هست و این هدف نیست این قرار گرفتن در یک وضعیت است٬ وضعیت انسانی. اثر دقیقا هم‌چون خود آدم در وجودی که دارد باقی می‌ماند و هیچ سرنوشتی بر آن حاکم نیست.
تنها در صورت بی ارزش‌نگاری است که اثر ادبی دست‌خوش مصرف قرار نمی‌گیرد. این نگارش اگر دسته‌بندی شود و آن را در هر کتاب‌فروشی‌ای بتوان خرید٬ از دسترس نویسنده بیرون شده و وضعیت شی را به خود می‌گیرد. اثر تا وقتی که در ساختار کتابت شده‌ای تقدیم نشود وجود فردی دارد. در غیر آن و در صورت چاپ شاهد حمله ارزش‌های موجود در جامعه و قرار داد شده خواهیم بود که اثر را زیر گرد خودش پنهان می‌کند.
تا زمانی که اثر چاپ نشده است و رسمیات انتشارات را طی مراحل نکرده است حتا اگر ده‌ها نسخه از آن در دست این و آن باشد٬ اثر در نزد نویسنده است. رابطه‌ای تنگاتنگ بین اثر و نویسنده وجود دارد. اگر یکی بمیرد آن یکی دچار احتمالات می‌شود. اگر اثر نابود شود نویسنده در آثار بسیاری دوباره آن را تکرار خواهد کرد. در همه نوشته‌هایش ذره‌های آن را دخیل می‌کند.
اگر هم نویسنده بمیرد در هر خواندنی حدس و گمان‌هایی در ذهن مخاطب خواهد آمد که اگر هنوز نویسنده زنده بود آیا این اثر همین طور باقی می‌ماند؟
آثار زیادی هستند که یک‌بار تمام می‌شوند و سال‌ها بعد بار دیگر ادامه پیدا می‌کنند. در بی کتابی نویسنده یک نویسنده نیست کسی هست که دارد می‌نویسد. زندگی می‌کند. نوشتن و زندگی چیزهای جدا نیستند و حتا اینگونه نیست که نویسنده در هنگام نوشتن دارد زندگی‌اش را روبرداشت می‌کند. وقتی می‌گویم در بی کتابی نویسنده٬ نویسنده نیست به این معنی است که او همان‌طور که قدم می‌زند و قدم زدن جزوی از زندگی‌اش است نوشتن نیز همین است.
کسی که کتاب مینویسد٬ نویسنده‌گی برایش یک شغل است اما کسی که می‌نویسد ولی چاپ نمی‌کند٬ زندگی‌اش همین است.