شعر آفریقا، ضد استعماری و ضد راسیستی

آرام بختیاری

موضوع شعر آفریقایی در نیمه اول قرن بیست، مبارزه ضد استعماری و ضد نژادگرایی علیه سفید پوستان اروپایی در افریقا و جهان است. غالب این شاعران به زبان فرانسه سرودند چون تحصیل کرده های این کشور بودند. امروزه آثار این شاعران بخشی از شاهکارهای ادبی زبان فرانسه بشمار می آیند.

شعر آنان هماهنگی انسان با طبیعت بر اساس فرهنگ بومی و فولکلوریک و شکایت از تمدن و فرهنگ بیگانه ماشینی مسیحی غربی با طبیعت و جامعه آفریقاست. آنان آهنگ زبان های افریقایی را با فن ادبی مدرن شعر فرانسوی ترکیب نمودند.

غالب این شاعران سیاهپوست خود را بلندگوی مبارزات نژاد سیاه میدیدند که زیر ظلم استعمار غرب رنج میبردند. اشعار آهنگین آنان اعتراضی است علیه سفیدپوستان استعمارگر و مسیونرهای مسیحی. شعر این شاعران ریشه در فرهنگ و اسطورهها و ادبیات شفاهی خلقهای افریقا دارد. بعضی از آنان هم بلندگوی فرهنگ افریقایی در میان غربیها و سیاهان مهاجر به اروپا شدند. در آغاز حتی اشعارشان تضاد میان فرهنگ اروپایی و افریقایی را نشان میداد.

شعر افریقایی این شاعران غالبا زیر تاثیر مشاهدات و خاطرات و احساسات وطن افریقایی آنان است.

آنها قرنها فشار نژادی و فرهنگی به سیاهان را در شعر خود مطرح نمودند. اینگونه اشعار موتوری شد برای جنبش های ملی رهایی بخش و ضد استعماری افریقا و جزایر سیاه پوست نشین جهان. آنان در اینگونه اشعار کوشیدند اعتماد به نفس را وارد فرهنگ سیاهان کنند و گاهی با کمک مکاتب ادبی آوانگارد مانند مکاتب سوررئالیستی و اکسپرسیونیستی کوشیدند به شعر نو و آزادی زبانی برسند و با سنت های ادبی دست و پاگیر پیشین شعر افریقا مبارزه کنند. مبارزه باحضور و حاکمیت استعمار سفیدها بخش مهمی از کوششهای شعر و ادبیات سیاهان بود. دو تن از اینگونه شاعران افریقایی تبار فرانسوی زبان، لئوپولد سنگور (۲۰۰۱-۱۹۰۶م) و امه سزار( ۲۰۰۸-۱۹۱۳) هستند.

سنگور،- شاعر و نویسنده، اهل کشور سنگال، در وطن خود به مقامات نخست وزیری و رئیس جمهوری هم رسید. او یکی از نمایندگان اصلی سوسیالیسم رفرمیستی افریفاو رهبر اتحادیه ترقی و منشی انترناسیونال سوسیالیسم سوسیال دمکرات سنگال و یکی از رهبران شعر افریقای سیاه بود. در سال ۱۹۸۳ او نخستین سیاه پوست در آکادمی فرانسه بود. وی اولین سیاه پوستی بود که در فرانسه دکترا گرفت و استاد زبان و ادبیات در پاریس گردید. سنگور زیر تاثیر نویسندگان فرانسوی مانند پرزه و کلاودل و تروبادور، یکی از شاعران رهبری جنبش سیاهان گردید. وی گرچه بدلیل دوری از وطن مدتی در مهاجرت دچار افسردگی روانی شد ولی بعد از بازگشت به وطن کوشید تا مشوق جوانان مستعد در شعر و ادبیات گردد و از این طریق موجب رشد بیشتر ادبیات مردمی و افریقایی شود. سنگور خالق مقالات ادبی استتیک و نمایشنامه و مجموعه اشعار گوناگون است.از جمله آثار او- تا درواره شب، ستارههای شب زیر پوست است، روح فرهنگ سیاهان افریقا، تام تام سیاه، سفارت و تلفن، هستند. سنگور پایه گذار مجله “زمان حال افریقا” در پاریس بود.

امه سزار،- شاعر و نمایشنامه نویس و سیاستمدار فرانسوی زبان دیگر، از سیاهان جزایر کارایبیک است. او نخستین شاعر مهم سیاه پوست فراسوی زبان است. شعرش جنبه تصویری قوی دارد. او استاد ادبیات در فرانسه و نماینده مجلس ملی فرانسه و شهردار جزیره محل تولدش بود. سزار از جمله نویسندگان و شاعران آفروکاریبیک است. پیکاسو بعضی از آثارش مانند کتاب “جسم از دست رفته” را بصورت نقاشی درآورد. وی دوست برتون؛ متفکر آوانگارد ادبی فرانسه بود و با سارتر همکاری ادبی مبارزاتی داشت. سزار با کمک سنگور در فرانسه جنبش دانشجویان سیاه پوست را به راه انداخت تا ارزشهای رادیکال افریقا را وارد این جنبش کند و به افشای تبلیغات و اسطورههای راسیستی غربیها میان بومیان بپردازد. آثارش شامل کتاب محموعه شعر، مقاله و نمایشنامه است. از جمله- سلاح سحرآمیز، تن از دست رفته، زنجیرها، کاتاستر، سکوت سگان، خوردن تخمه آفتابگردان، در کنگو، نمایشنامه پاتریس لومومبا، در افریقا، خنجر آفتابی، توفان، و بحث استعمار، هستند. در سال ۱۹۸۹ منتخبی از اشعار امه سزار در آلمان با عنوان “هر جزیره ای یک بیوه است” منتشر شد.

آثار او روی مکتب سوررئالیسم فرانسوی و روی شعر مدرن افریقا و روی ادبیات سیاهان فرانسه اثر مهمی گذاشت. نمایشنامه “سکوت سگان”وی، تراژدی خوشبینانه یک شورشی سیاه پوست است. در محموعه شعر”کاهیر” در سال ۱۹۳۹ او حرص و طمع نژاد سفید اروپایی را نسان میدهد.

امه سزار مدتی عضو حزب کمونیست فرانسه بود ولی بعد از سال ۱۹۵۳ در اعتراض به سیاست و اندیشه های استالینیستی استعفا داد. بعدها نقد چپ ادبی پیرامون وی نوشت، مبارزات ضد استعماری سزار بدلیل ناروشنی جهانبینی و ایدئولوژیک، محدود است، و اشعار وی فقط ایده آلهای صوری هومانیستی را تبلیغ میکنند.

آرام بختیاری