تفاوت دانش و آگاهی در قلمرو عرفان، هنر و علوم شناختی چیست؟

Research by Hasse-Nima Golkar

پژوهشی کوتاه در بررسی جایگاه، معنا و کارکردِ «آگاهی» و «دانش» در سه قلمرو عِرفان، هُنر و علوم شناختی (کوگنِتیو سایِنس)؛ سه دریچه به ذِهن و رَوانِ إنسان:

در دُنیای پیچیده‌ی ذِهن انسان، دو مفهوم کلیدی وجود دارند که گاه به اشتباه به جای یکدیگر به کار می‌روند. هرچند این دو واژه در ظاهر ممکن است مُشابه باشند، اما در معنا و کاربُرد تفاوت‌های بُنیادینی دارند. فهم این تفاوت‌ها می‌تواند به شناخت بهتر از خود، دیگران، و حتی تصمیم‌گیری‌های خردمندانه‌ تر در زندگی شخصی و حرفه‌ای بینجامد.

آگاهی، نوعی هوشیاری ابتدائی نسبت به چیزی است، بدون آن‌ که لزومن آن را بفهمیم یا تحلیل کرده باشیم. مثلن ممکن است شما نسبت به وجود یک احساس اضطراب درون خود آگاه باشید، اما دلیل آن را ندانید.

در مقابل، دانش حاصل پَردازش، تحلیل و تجربه‌ی اطلاعات است. ممکن است شما درباره‌ی اضطراب دانش داشته باشید، یعنی بدانید چه عواملی باعث آن می‌شوند، چگونه بروز می‌کُند، و چطور می‌توان آن را مُدیریّت کرد؟

به دیگر سُخن: آگاهی درکِ لحظه‌ای است امّا دانش، درکِ ژرف و تحلیل‌گرانه می باشد.

در زمینه ی روان‌شناختی، آگاهی نقش و کاربُردی بنیادین در شکل‌گیری ذهنِ خودآگاه دارد. به طور مثال در دَرمان شناختی-رَفتاری، نخستین گام برای تغییر رفتار، آگاه شدن نسبت به افکار خودکار و هیجانات منفی است. اما برای تغییر پایدار، دانش درباره‌ی اُلگوهای ذهنی و مهارت‌های مقابله‌ای نیز ضروری است.

تفاوت بین آگاهی و دانش چیست؟

آگاهی عبارت از اِدراک، دانستن، احساس کردن یا آگاهی از رویدادها، اشیاء، افکار، احساسات یا اُلگوهای حسّی می باشد. امّا دانش حقایق، اطلاعات و مهارت هائی است که از راهِ تجربه یا آموزش و درکِ نظری یا عملی یک موضوع به دست می آید.

آگاهی به درکِ ژَرف اشاره نمی کند، در حالی که دانش به درک عمیق یا آشنائی اشاره دارد. آگاهی می تواند به حالات درونی (داخلی) مانند احساسات و عواطف خود اشاره داشته باشد، امّا دانش معمولن به رویدادها یا اطلاعات بیرونی (خارجی) اشاره دارد.

در زندگی انسانی، آگاهی و دانش نه‌ تنها مفاهیمی ذهنی و فلسفی، بلکه اَبزارهائی برای شناخت حقیقت و تجربه‌ی عمیق‌تر از هستی هستند. اگرچه در زندگی روزمرّه این دو مفهوم بیشتر به‌ صورت هم ‌اَرز در نظر گرفته می‌شوند، اما در سُنت‌های معنوی، عرصه‌های هنری، و علوم شناختی، تفاوت‌های بُنیادین آن‌ها آشکار می‌شود.

۱- آگاهی و دانش در عِرفان

– در عرفان، آگاهی چیزی فراتر از شناخت ذهنی و تحلیلی است. عرفان آگاهی را ادراک شهودی، بی‌واسطه و حضوری از حقیقت می‌دانند. این آگاهی معمولن با واژه‌هائی همچون مشاهده، کشف، شهود، حضور، و فنا بیان می‌شود.

– هرچند عرفان دانش را رَد نمی‌کُند، اما آن را ناکافی می‌داند، مگر این که به آگاهی قلبی و حضوری مُنتهی شوَد. دانش عرفانی نه صِرفن حاصل مطالعه، بلکه ثمره‌ی تجربه‌ی باطنی و سُلوک معنوی است. در اینجا، دانش تبدیل به “معرفت” می‌شود؛ معرفتی که از دلِ آگاهی می‌جوشد.

۲- آگاهی و دانش در هُنر

هنرمند پیش از آنکه اثری بیافریند، نیازمند نوعی آگاهی است:
– آگاهی احساسی، شهودی و ذهنی نسبت به درون خود و دُنیای اطراف.
این آگاهی اغلب غیرکلامی است و از جنس احساس، تصویر، یا تجربه‌ی حسّی است. به همین دلیل است که آثار هنری، بیش از آنکه «آموزنده» باشند، «برانگیزاننده» هستند.

یک نقاش ممکن است بدون آنکه دانشی دقیق از روان‌شناسی داشته باشد، بتواند رَنج، شادی یا عشق را به ‌زیبائی به تصویر بکشد، صرفن به این دلیل که آگاهی شهودی و عاطفی از آن احساسات دارد.

– دانش هنری شامل فنّ، تکنیک، سبک‌ شناسی، تاریخ هنر و نظریّه‌های زیبائی‌ شناسی است. بدون دانش، بسیاری از هنرمندان قادر به بیان مؤثّر احساسات خود نخواهند بود. اما بدون آگاهی، هنر خُشک، فورمولی و بی‌ جان می‌شود.

ترکیب آگاهی (الهام، احساس، شهود) و دانش (تکنیک و ساختار) است که شاهکارهای هنری را می آفرینند.

۳- آگاهی و دانش در علومِ شناختی

– آگاهی یکی از اَسرار بُزرگ ذِهن انسان محسوب می‌شود و در این حوزه، آگاهی را به‌عنوان توانائی ذهن برای تجربه‌ی حالات درونی و بیرونی، و دسترسی به اطلاعاتی که در حال حاضر درک می‌شود، تعریف می‌کند.

موضوعاتی مانند «آگاهی در خواب»، «آگاهی در تصمیم‌گیری»، یا «آگاهی غیرکلامی در حیوانات» در این شاخه مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

برخی از دانشمندان در حوزه ی علوم شناختی (کوگنِتیو سایِنس) معتقدند؛ آگاهی حتّا ممکن است زیربنای واقعیت باشد، نَه صرفن فرآورده ی مَغز.

– دانش به عنوان اطلاعات ذخیره‌ شده در حافظه، قابل بازیابی و به‌کارگیری در رفتار و حلّ مسئله تعریف می‌شود. دانش ممکن است خودآگاه (مثلاً دانستن نام پایتخت‌ها) یا ناخودآگاه (مانند مهارت رانندگی) باشد.
بنابر این، یکی از پُرسش‌های پایه ای این خواهد بود؛ آیا ممکن است موجودی دارای دانش باشد، بدون آنکه آگاه باشد؟
پاسخ علمی تاکنون، اثبات می کند که بسیاری از سیستم‌های هوش مصنوعی یا حیوانات دارای دانش‌اند، اما آگاهی انسانی به آن معنا را ندارند.

بنابر پژوهش ها می توان چنین نتیجه گرفت که در هر سه حوزه، آگاهی و دانش دو قُطب مُکمّل یکدیگرند:

– در عرفان، آگاهی آغاز سُلوک است و دانش به معرفت بَدَل می‌شود.

– در هنر، آگاهی الهام‌ بخش است و دانش، اَبزار بیانِ آن.

– در علوم شناختی، آگاهی هدف نهائی دَرک ذِهن است و دانش، ساختار محتوائی آن.

####

به نقل از کتاب مِعراجُ السَعادَه – مُلّا اَحمَد نَراقی (۱۸۲۹-۱۷۷۲میلادی) / فقیه اسلامی-شیعی:

آنکس که بداند و بخواهد که بداند / خود را به بُلندای سَعادت بِرسانَد
آنکس که بداند و بداند که بداند / اَسب شَرَف از گُنبد گردون بجهاند
آنکس که بداند و نداند که بداند / با کوزه ی آب است ولی تشنه بماند
آنکس که نداند و بداند که نداند / لَنگان خَرَک خویش به مَقصد برساند
آنکس که نداند و بخواهد که بداند / جان و تَنِ خود را زِ جَهالت برهاند
آنکس که نداند و نداند که نداند / دَر جَهلِ مُرَکّب اَبدُالّدَهر بماند
….. / …..

####

به نقل از شبکه ی تلگرام:

شخصی از آیت‌الله بروجردی (۱۸۷۵-۱۹۶۱میلادی) پرسید: امام جعفر صادق از چه نظر در شیعه اهمیت دارد به جز امامت ایشان؟!

ایشان فرمودند: آن بزرگوار، بنيانگذار فقه شيعه و از عالم‌ترين امامان شيعه هستند…

شخص پرسید: شکی نیست که ایشان عالم و امام بودند، امّا آيا كتابی كه نگارش ايشان باشد و ميزان “علم” وی را آشكار سازد موجود است؟

آیت‌الله گفتند‌: نه، خودشان كتابی ننوشته‌اند، ولی بيش از شش‌هزار دانشجو داشته‌اند…

شخص پرسید: پس چرا كتابی ننوشته‌اند؟! زیرا از ارسطو كه بيش از دوهزار سال پيش می‌زيسته، كتاب “ارغنون”، و از افلاطون كتاب ١٢ جلدی “جمهوريت” به‌جا مانده كه ميزان علم آنها را آشكار می‌سازد، چطور در مورد ايشان اينگونه نيست…؟!

آیت‌الله گفتند: خُلفای ظالم هیچ‌وقت اجازه‌ی نگارش به ايشان نمی‌داده‌اند…

شخص پرسید: پس با اين جوّ اختناق، چگونه شش‌هزار دانشجو داشته‌اند؟! و خلفای ظالم جلوی ارتباط ایشان با مردم را نمی‌گرفتند؟!

آیت‌الله گفتند: من هم نمی‌دانم…!! ولی از امام صادق احاديث بسياری به‌جا مانده است!

شخص پرسید: در كجا مانده؟

آیت‌الله جواب دادند: در كتاب بَحارُالانوار شیخ‌الاسلام علامه محمد باقر مجلسی و چند كتاب ديگر…

شخص پرسید: علامه مجلسی در چه قرن ای می‌زيسته؟!

آیت‌الله گفتند: حدود ٤ قرن پيش.

شخص پرسید: او از كجا به “علم”  امام رسيده؟! در حالی‌که از ایشان هیچ نوشته‌ای به‌جای نمانده…

چگونه گفته‌هایش را جمع‌آوری کرده؟! در حالی‌كه حدود ٩ قرن بين‌شان فاصله زمانی بوده و كتابی از امام هم در دسترس ایشان و دیگران نبوده…

یا مثلا نَهجُ‌البَلاغه که گفته می‌شود گفتار حضرت امیرالمومنین علی است و نگارنده آن محمدبن حسین بن‌ موسی معروف به سیّد رَضی است، در حالی‌که ایشان چهارصد سال بعد از حضرت علی می‌زیسته؟!

بدون هیچ منبع صحیح و مکتوبی از کجا فرمایشات ایشان را جمع‌آوری کرده‌اند…؟!

آیت‌الله گفتند: نمی‌دانم…!

پ.ن ۱

واقعیّت این گفتگو به کنار، ولی در اصل این موضوع تفّکر کنیم…

پ.ن ۲

خُرافه‌ پرستانِ دین‌باور، همیشه در این‌گونه موارد پاسخی ندارند و فقط سفارش می‌کنند که زيادی كنجكاوی نكنید…

هرکسی هم‌ که زیاد سوال کند و بخواهد در این مورد حرف خلاف میل “عُلما” بزند بلافاصله تکفیر می‌شود، او را مُلحد و کافر و زندیق اعلام‌ می‌کنند و مُسلمین ساده ‌دل را به‌جان او می‌اندازند و خونش را می‌ریزند و…

پ.ن ۳

در زمانه‌ای زندگی ‌می‌کنیم که در آن‌سوی زمین؛ دانشمندان ناسا با استفاده از تلسکوپ جیمز وِب در حال رصد پیدایش آفرینش در ۱۳ هزارمیلیارد سال قبل هستند، اما در این سو، ممدقلی و حسنعلی دارقوزآبادی از قُم؛ با انگشت شصت و ترازِ بنّائی ماه را نمی‌بینند و تاریخ و تقویم را دگرگون می‌کنند…!!

جَهل همیشه هم قَند در چای زدن برای حلال شدن آن یا اختراع غُسل ترتیبی جایگزین غسل اِرتماسی نیست…!

بسته به رُشد دانش انسان‌ها؛ جهالت ایشان هم آپدیت (به روز) می‌شود، چرا که نمی‌خواهند چیزی را که تمام عُمر باور داشته‌اند کنار بگذارند…؟؟