نویسنده: گندم

تأمّلی بر ابعاد اخلاقی و عملیِ سوزاندن قرآن از منظر آزادی بیان و مقابله با خشونت

مقدمه

گروهی بر این باورند که قرآن، به‌دلیل حساسیت شدید برخی هوادارانش، زمینه‌ساز تهدید، فشار و حتی خشونت فیزیکی علیه منتقدان شده است. از نگاه ایشان، سوزاندن نمادین این کتاب –به‌عنوان شکلی از اعتراض یا نقد شدید– نه‌تنها آسیب اخلاقی ندارد، بلکه ممکن است به پیشگیری از تداوم خشونت نیز کمک کند. در این جُستار، تلاش می‌شود دیدگاه‌های مدافع سوزاندن کتاب قرآن از جهات گوناگون بررسی و شیوه و محل مناسب برای این اقدام تبیین گردد؛ همچنین به این پرسش پاسخ داده می‌شود که آیا چنین کنشی حقیقتاً در چارچوب آزادی بیان می‌گنجد یا مصداق نفرت‌پراکنی است. در پایان نیز به این نکته اشاره خواهد شد که دلیل سوزاندن الزاماً نقد محتوای درون کتاب نیست و برای نقد محتواییِ آثار مکتوب، روش‌ها و ابزارهای دیگری وجود دارد.

بخش نخست: انگیزه‌ها و مبانی دفاع از سوزاندن کتاب

۱. پیامدهای خشونت‌بار حفظ تقدّس بی‌چون‌وچرا

نخستین استدلال مدافعان سوزاندن کتاب قرآن این است که وقتی اثری یا باوری تا حدی مقدس جلوه داده شود که هیچ نقدی بر آن تحمل نشود، همواره این خطر وجود دارد که انتقادگران به بهانۀ «توهین» هدف حملات مرگ‌بار قرار گیرند. از نظر آنان، اگر چنین تقدّس مطلقی در عمل شکسته نشود، ادامۀ چنین خشونت‌هایی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. به باور ایشان، سوزاندن کتاب به شکل نمادین، چنانچه به‌صورت مکرر و عادی انجام شود، ممکن است به فروریختن هالۀ ترس‌زا و خشونت‌زا کمک کند.

۲. فراخوان برای ایستادگی در برابر تهدید

مدافعان این روش معتقدند که تسلیم در برابر تهدید یا مذاکره با خشونت‌طلبان، آن‌ها را در سرکوب صداهای منتقد جسورتر می‌کند. به‌عبارت دیگر، اگر کسانی که به هر شکلی نقد می‌کنند، تهدیدشده یا به قتل برسند و جوامع در واکنش به این تهدیدها عقب بکشند، راه برای سلطۀ بیشتر تروریسم و استبداد هموار می‌گردد. از دید این گروه، سوزاندن کتاب – درست همانند کاریکاتورهای شارلی ابدو – تلاشی است برای تثبیت حق بیان آزاد و نشان‌دادن آنکه هیچ باجی نباید به تهدیدکنندگان داد.

۳. توسّل به آزادی بیان به‌عنوان حق بنیادین

یکی از محورهای اصلی این دفاعیه، اصل آزادی بیان است. بر اساس این اصل، هنگامی که گفتار یا اعمال نمادین، مستقیماً و عمداً به تحریک خشونت علیه گروهی از افراد منجر نشود، قابل محدودسازی نیست؛ چراکه آزادی بیان می‌بایست حتی شامل گزنده‌ترین شکل‌های نقد و اعتراض باشد. سوزاندن کتاب نیز، بنا بر این دیدگاه، شکل رادیکالی از بیان سمبولیک است که می‌تواند برای اعلام نارضایتی یا مخالفت شدید با یک متن یا ایده به‌کار رود.

بخش دوم: تمایز نقد از نفرت‌پراکنی و الزامات اخلاقی

۱. فرق میان تحقیر افراد و نقد ایده

بسیاری از طرفداران این کنش، تمایز قاطعی میان نقد یا حتی توهین به ایده‌ها و باورها، با نفرت‌پراکنی علیه باورمندان قائل‌اند. در نگاه آنان، سوزاندن یک کتاب ممکن است برای گروهی نمادین و دردناک باشد؛ اما تا زمانی که چنین کاری با هدف تهدید جانی یا تحقیر سیستماتیک پیروان آن کتاب صورت نگیرد، نمی‌توان آن را با نفرت‌پراکنیِ علیه انسان‌ها یکسان دانست.

۲. ضرورت پرهیز از تبدیل اعتراض به خشونت

مدافعان سوزاندن «کتاب قرآن» نیز بر این نکته اذعان دارند که اگر این اقدام بهانه‌ای برای خشونت سازمان‌یافته یا کشتار باورمندان شود، دیگر در حوزۀ «اعتراض نمادین» نمی‌گنجد. بنابراین، آنچه آنان پیشنهاد می‌کنند، صرفاً مخالفت صریح و خشنودنبودن از حملۀ باورمندان به آنان است؛ نه به شکلی که عامدانه و مستقیماً به تحقیر یا حمله به افراد باورمند منجر شود.

۳. رعایت ملاحظات اخلاقی در انتخاب مکان و زمان

طبق این دیدگاه، هرچند سوزاندن کتاب، در مقام اصل، عمل نکوهیده‌ای نیست، اما انجام آن در مقابل نیایشگاه‌ها یا اماکن مقدس ممکن است بیش از آنکه جلوه‌ای از نقد باشد، مصداق «تحریک مستقیم» به حساب آید. بنابراین، مدافعان باتجربه‌تر توصیه می‌کنند این کار در مکانی انجام شود که تماشاگرانِ آن نیز به‌صورت داوطلبانه حاضر باشند و کسی اجباراً  و ناخواسته در معرض آن قرار نگیرد. رعایت این ملاحظه باعث می‌شود آزادی انتخاب و بیان هر دو حفظ شود.

بخش سوم: پیامدهای عقب‌نشینی از نقد باورها

۱. تجربۀ شارلی ابدو و بهای آزادی بیان

از مصادیق عینی در این زمینه، ماجرای نشریۀ شارلی ابدو است که در مواجهه با تهدیدهای جدی، عقب ننشست و با وجود تلفات سنگین، مسیر نقد طنزآمیز خود را ادامه داد. مدافعان سوزاندن کتاب، این مثال را گواهی بر آن می‌گیرند که ایستادگی در برابر فشار و خشونت، هرچند پرهزینه باشد، در بلندمدت به حفظ فضای آزادی بیان یاری می‌رساند. اگر خشم یا کشتار تروریست‌ها سبب عقب‌نشینی شود، نقد و اندیشه به‌تدریج زیر سایۀ ترس رنگ می‌بازد.

۲. اسلام‌ستیزی بله و «نه» به مسلمان‌ستیزی

چیزی که ما می‌خواهیم!

کوتاه آمدن از نقد افکار و «باورستیزی» به بهانۀ دل‌نگرانی از خشم طرفداران، می‌تواند جامعه را در مسیر خطرناکی قرار دهد؛ مسیری که سرانجامْ آزادی اندیشه و بیان را در ابعاد گسترده به محاق می‌برد.