جوکر؛ از روانکاوی تا نئولیبرالیسم

پژار ملکی

اکران همزمان فیلم جوکر شاید با اعتراضهای ضددولتی امروز جهان -از شیلی گرفتە تا ایران- کاملا اتفاقی باشد، اما بدون‌شک بی‌ربط نیست. فیلم با تمام ژانرهایش، در واقع نمادی از حقیقت زندگی انسانهاست و بدون‌شک جوکر ۲۰۱۹ هم خالی ازین مقولە نیست. جوکر، در حقیقت نماد تمامی انسانهای این عصر است کە با پیدا کردن کوچکترین روزنە امید بە خیابان می‌آیند و از وضع ویرانگر امروز اعلام نارضایتی می‌کنند.

جوکر تنها یک فیلم نیست، حتی با فیلم روانی هیچکاک هم قابل مقایسە نیست. این فیلم را باید جور دیگری نگاە کرد. اگرچە تاد فلیپس نویسندە، کارگردان و تهیە کنندە فیلم بەوضوح سعی کردە تا بر روی عنصر روانشناختی سوژە فیلم زوم شود، اما مطمئنا رازهای بزرگ دیگری را نیز می‌توان از درون فیلم بیرون کشید.

جوکر روایت دلقکی‌ست کە “کودکی و گذشتە” ناخوداگاهش را آزار می‌دهد. سوژە انبار بزرگی از باروت است کە تنها جرقەای کافیست تا منفجر شود و همەچیز را نابود کند. و درست اینجاست کە سیاستهای نئولیبرالیستی دولتها خواستە و ناخواستە این جرقە را می‌زند.

دولتهای جهان از شرق گرفتە تا غرب با هر نظام حکمرانی‌ای کە داشتە باشند، یکی پس از دیگری بە اصلاحات اقتصادی نئولیبرالیستی تن می‌دهند؛ تنها بە این دلیل کە “مورد غضب سرمایەداری جهانی و سرایەدارهای داخلی” قرار نگیرند.

در تئوری و بر روی کاغذ، “بازار خودش را بازتنظیم می‌کند. پس خصوصی‌سازی چیز خوبی‌ست و باید دست دولت در اقتصاد کوتاە شود”. ولی نتیجە در خیابانها برعکس است؛ سوژە ناراضی، جوکر می‌شود و با خشمی بی‌نظیر درصدد گرفتن انتقام برمی‌آید.

شهردار در فیلم جوکر کە نماد دولتمرد در بعدی بزرگتر است، بدون اینکە دغدغە روزانە شهروندانش را ببیند تنها یک هدف دارد: رسیدن دوبارە بە منصب قدرت. بودجە نهادهای حمایتی مانند “رواندرمانگاە‌”ها، با رشد سیاست‌های نئولیبرالیستی قطع و جوکر دیگر حتی نمی‌تواند با قرص‌های تجویزی روان‌درمانگرش موقتا خودش را آرام کند.

و درست اینجاست کە جوکر (سوژە‌ای بە نمایندگی از مردم خیابان) چارەای جز انتقام نمی‌یابد. عقدەهای زندگی کە عمدتا از کودکی نشات می‌گیرند ( از بی‌پدری، تا تجاوز، سرخوردگی و دریغ کردن محبت از سوی شهردار بەعنوان پدر احتمالی‌اش) دست بە دست هم می‌دهند تا سوژە یکبار برای همیشە طغیان کند.

تصمیم جوکر برای انتقام، بی‌شباهت بە فیلم مرد معترضی نیست کە در یکی از شهرهای ایران “با تبر” درصدد انتقام است. در اینجا دیگر هیچ مسئولیت اخلاقی‌ای متوجە سوژەهای درون فیلم و سوژەهای کف خیابان نیست؛ او معلول دو چیز است: سرنوشتی کە دخالتی در آن نداشتە و بی‌وجدانی مکرر مجموعە “دولت- دولتمرد- سرمایەدار”

دختر جان لاک (لیبرالیسم) با گذشت نزدیک بە چهارصد سال بە منحط‌ترین ورطە خود فروغلتیدە و تا توانستە انسان عصر مدرن را تنها و فلّە کردە است. “دولت” بەعنوان دشمن قسم‌خوردە جان لاک، پس از مرگش توانستە با دخترش (لیبرالیسم) ازدواج کردە و فرزند جدیدی بەنام “نئولیبرالیسم” خلق کند. واضح است کە دیگر کاری از دست جان لاک و نیت اولیەاش (لیبرالیسم بەعنوان ابزاری در برابر زیادەخواهی دولت) ساختە نیست و لویاتان هابز در ابتدای قرن ۲۱ خود را بەشکل نئولیبرالیسمی نشان می‌دهد کە دولتها از بزرگ‌ تا کوچک‌شان پشت‌اش ایستادەاند.

جوکر در تمام این مدت تنها و طرد شدە و تا توانستە، ناامید و پوچ شدە؛ بەطوریکە الان خودش هم نمی‌داند “وجود دارد یا نە”. تنها یک راە برای اثبات وجود داشتن‌اش دارد و آنهم “انتقام” است.

جوکر علی‌رغم اینکە هرگز گریە نمی‌کند (مانند سوژەهای فیس‌بوک و اینستاگرام و خوشبختی‌های فانتزی‌شان) ولی سراسر خشم می‌شود؛ خشمی کە می‌داند پایان کار خودش و عاملان این بدبختی‌ست.

سکانس پایانی فیلم هم بی‌شباهت بە این روزهای ایران نیست. اختلال “ریسە رفتن ناخوداگاە از خندە” بار دیگر در جوکر مجرم اوت می‌کند و وقتی با سوال “بە چە میخندی” توسط بازجو-درمانگر روبرو می‌شود، جوابش این‌ست: بە اعتراف‌هایم میخندم”.

آری، اعترافهایی کە قرار است از معترضان دستگیر شدە بگیرند و پخش کنند، دروغی بیش نیست و از همین الان باید بدان خندید. واقعیت را هم دولتمردها و هم مردم می‌دانند ولی باید یکبار دیگر دروغ گفت. خندە جوکر، بزرگترین اعتراض او بە تمام این ناعدالتی‌هاست.