چالش زیست محیطی بهره برداری از آب دریای(کاسپین) خزر

مریم وریج کاظمی

همواره از آب به عنوان اساسی ترین نیاز هر موجود زنده نام برده شده است و در صورت کمبود و یا نبودش حیات بر روی زمین مشکل و امکان پذیر نخواهد بود. بر طبق نظر کارشناسان یک پنجم از جمعیت جهان دسترسی به آب آشامیدنی سالم ندارند و قطعنا با رشد جمعیت این میزان افزایش خواهد یافت. مناطق خشک و نیمه خشک آسیا و شمال افریقا بیشتر در معرض این تهدید قرار دارند. پیش بینی ها بر این است که درگیری و نزاع بر سر آب در این مناطق دور از ذهن نباشد.

دریای کاسپین(خزر) بین پنج کشور ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و جمهوری آذربایجان قرار دارد وجایگاه ویژه ای در مباحث ژئوپلیتیکی و ژئواکونومی قدرت های بزرگ جهانی و کشورهای پیرامونی اش به دلیل وجود منابع انرژی فسیلی و ذخایر غنی آبزیان به خود اختصاص داده است. این دریا به جهت قرارگیری در اقیلم نسبتا خشک، چند سالیست به عنوان مخزن آبی مورد توجه نهادهای اجرایی پنج کشور ساحلی این دریا برای بهره برداری از آب دریا و شیرین کردن آن(نمک زدایی) به جهت شرب و کشاورزی قرار گرفته است.

در بین پنج کشورها ساحلی دریای خزر ترکمنستان و قزاقستان دو کشور واقع در منطقه آسیای مرکزی بدلیل وجود صحراهای وسیع و خشک، عمده منابع آبی که توسط رود های فصلی و شور که تنها در بعضی از فصول سال پرآب هستند، امکان احداث سدها را تقریبا ناممکن ساخته و باعث شده تا دولتها برای استفاده از آب دریای خزر به عنوان یک مخزن آبی قابل دسترس به منظور شرب و مصارف کشاورزی در رقابت با یکدیگر قرار بگیرند و از طریق شیرین کردن (نمک زدایی) آب دریای خزر کمبودهای آبی خود را جبران کنند.

این یادداشت درصدد برجسته کردن تبعات منفی زیست محیطی بهره برداری بی رویه از آب دریای خزر است و نشان می دهد اگرچه این طرحها در کوتاه مدت اثرات مثبت بر جوامع انسانی می گذارد، اما تبعات اسفناک زیست محیطی به همراه دارند و در صورت کنترل نکردن وضعیت موجود شاهد دگرگونی در اقلیم منطقه، از بین رفتن آبزیان و در صورت پایداری این روند خشک شدن دریای خزر دور از ذهن نخواهد بود و تبعات مهاجرتی و تنش های سیاسی – امنیتی برای هر پنج کشور ساحلی و همینطور سایر کشورهای منطقه به همراه خواهد آورد.

 بهره برداری از آب دریای(کاسپین)خزر

دریای خزر با وسعت حدود۳۷۱۰۰۰ کیلومتر مربعبه همراه دریاهای آرال، مدیترانه، سیاه و خلیج پارس، باقیمانده دریای بزرگ تتیس در دوران باستان می باشد. در حال حاضر دریای خزر بزرگترین مخزنآبی محصور در خشکی است که حدود ۴۴ درصد از آبهای محصور در خشکی روی زمین را در بر میگیرد.

دریای خزر که ۸۰درصد آب ورودی اش به وسیله رودخانه ولگا (در روسیه) تامین می گردد، از طریق کانال ولگا-دن به دریای سیاه و از طریق این کانال به دریای بالتیک راه یافته و بنادر دریای خزر را به بنادر شمالی و جنوبی اروپا متصل می کند.

از نظر منابع این دریا نه تنها دارای ذخایر قابل توجه انرژی فسیلی است بلکه دارای منابع غنی آبزیان می باشد بطوریکه حدود ۹۰درصد از خاویار جهان از این دریا استحصال می شود. این دریا همچنین دارای گستره زیست محیطی علمی ویژه ای است، در این دریا نزدیک به ۸۵۰ گونه جاندار آبزی و بیش از ۵۰۰ گونه گیاه دریایی زندگی می کنند. باوجوداینکه آب‌های ورودی به دریای خزر شیرین هستند، ولی آب آن نسبتاً شور است. شوری آب دریا متغیر و در حال حاضر به ۱۲ تا ۱۳ گرم در لیتر رسیده است.وسعت این دریا دائم در حال تغییر است.مساحت سطحی این دریا با توجه به میزان نوسانات آب بین ۱۰ تا۲۰درصد متغیر است. اگرچه این حجم از تغییرات گاهی به مسائل طبیعی این دریا مثل یخبندان در زمستان در قسمتهای شمالی آن مربوط میشود، اما دخالت عوامل انسانی نظیر تغییر مسیر آب رودخانه ولگا به عنوان بزرگترین تامین کننده آب خزر به کشتزارهای روسیه و از همه مهمتر شیرین کردن آب خزر به منظور شرب و کشاورزی توسط پنج کشور ساحلی، در تغییرات حجم آب آن موثر است.

هم اکنون کشورهای قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان با نصب دستگاه آب شیرین کن در سواحل خزر اقدام به بهره برداری از آب دریا می کنند. لازم به توضیح است که آب شیرین کن به دستگاهی گفته میشود که نمک آب را می گیرد و آنرا قابل نوشیدن می کند. در واقع آب شیرین کن ها دستگاه تقطیرند که با برق یا سوختهای دیگر کار می کنند. دستگاه آب شیرین کن با پمپاژ آب دریا به درون دیگ بزرگ، آنرا را گرم و تبخیر می کند و بخار آب به صورتی قطراتی به منابع تعبیه شده سرازیر می شوند و قابل مصرف می شود.

طبق گزارش بانک توسعه آسیا  بدلیل کمبود آب در قزاقستان حجم مصرف آب آشامیدنی ۳ تا۵درصد کاهش داشته است و این کشور را وادار به احداث مجتمع های بزرگ نمک زدایی در بندر آکتائو در سواحل خزر کرده است. این کشور دارای بزرگترین کارخانه نمک زایی هسته ای در جهان است. از سوی دیگر ترکمنستان نیز طبق دستور رئیس جمهور این کشور در حال ساخت کارخانه نمک زدایی در سواحل خزر از جمله بندر ترکمن باشی است. اولویت اصلی حجم آب نمک زدایی شده، جهت انتقال به مزارع پنبه این کشور در نظر گرفته شده است.جمهوری آذربایجان نیز با اجرای طرح های نمک زدایی از آب خزر در یکی از شرکتهای نفتی سعی دارد ۱۰۰۰متر مکعب آب شیرین در روز از این مراکز بدست آورد. این کشور در حال حاضر با رشد جمعیت روبه روست و استفاده از آب رودخانه کورا نمی تواند پاسخگوی نیاز فزاینده جمعیت این کشور باشد، از این رو این کشور پروژه های مختلف برای بهره برداری از آب دریای خزر در نظر دارد که توسط کشورهای اروپایی در دست اجراست.

ایران هم طرحی را به منظور انتقال آب دریا خزر به دشتهای مرکزی خود در دست اقدام دارد که آب دریا را به خلیج فارس و دریای عمان مرتبط می کند، که در اینصورت شاهد انقراض گونه های گیاهی و جانوری نادر در شمال ایران خواهیم بود و به طور کلی وضعیت اسف باری برای باریکه ساحلی شمال ایران تصور میشودو علیرغم انتقادات و مخالفت فراوان به این طرح مخرب متاسفانه بودجه ای برای احداث کانال در نظر گرفته شده است. روسیه تا کنون بهره برداری مشخصی از آب خزر انجام نداده است و صرفا در مواقعی برای آبیاری کشتزارهای وسیع خود از ورود آب رود ولگا به دریای خزر جلوگیری به عمل می آورد.

تبعات منفی زیست محیطی بهره برداری بی رویه از آب دریای(کاسپین) خزر

با توجه به اینکه موقعیت جغرافیایی پنج کشور ساحلی دریای خزر در منطقه خشک و کم آب قرار گرفته است، کشورهای منطقه اقدام به احداث سد بر روی رودخانه های ورودی به دریای خزر می کنند، از این رو از حجم آب دریا کاسته می شود. از عمده تاثیرات تخریبی این موضوع وقوع طوفان نمک است که علاوه بر تاثیر مستقیم بر زندگی مردم بر کشاورزی، زراعت، باغبانی، دامداری، محیط زیست و سلامت کشورهای منطقه تاثیرگذار است. طبق بررسی پژوهشگران اثرات درازمدت مواجه با طوفان نمک بر سلامت ساکنین منطقه تاثیر گذار است و بروز انواع بیماری ریوی و خونی اجتناب ناپذیر  می شود.

از دیگر تبعات منفی بهره برداری از آب دریای خزر،کاهش تدریجی آبزیان دریایی است. در این دریا منحصربه فردترین ماهیان خاویاری و فوک خزری زندگی می کنند که با کاهش آب دریا و بالارفتن میزان نمک تهدید جدی برای زیستگاه و حیات این آبزیان بوجود خواهد آمد.

طبق مشاهدات عینی پژوهشگر این مقاله پس روی دریای خزر طی پنج ساله اخیر به شدت افزایش داشته است، بطوریکه در عکس شماره(۱) میله های آهنی که زمانی در دریا پنهان بوده است هم اینک قابل مشاهده هستند. در عکس شماره(۲) نیز سنگهای ساحلی که اغلب در نقاط کم عمق دریا قرار دارند و بستری برای حیات صدفهای خوراکی که غذای ماهیان و آبزیان را تشکیل می دهند به دلیل پسروی آب دریا قابل مشاهده است. حیات بر روی این سنگها به دلیل قرارگیری در خشکی و نور خورشید، از بین می روند از این رو غذای آبزیان با کاهش شدید مواجه میشود.

همانطور که قبلا اشاره شد پنج کشور ساحلی دریای خزر چند سالیست که از آب دریای به شکل مستمر استفاده می کنند که با ادامه این روند و نبود مدیریت صحیح، پس روی دریا می تواند مشکلات زیادی را برای سکونتگاهای انسانی،گونه های گیاهی وجانوری، زیستگاههای دریایی و اقتصاد ساحل نشینان پنج کشور ساحلی خزر بوجود آورد.

افزایش تقاضا برای آب به دلیل افزایش جمعیت و تغییر الگوی مصرف مردم، سوء مدیریت آب، سوء مدیریت منابع اعم از منابع سطحی و زیر زمینی منابع آبی، بروز خشکسالی ناشی از گرمایش جهانی، رها شدن زمینهای کشاورزی، خشک شدن مخازن سد ها، روند رو به رشد بیابانزایی و مهاجرت روستائیان، بوجود آمدن نمکزار و گسترش طوفان نمک، آلودگی های شدید ناشی از نمک و املاح مضر و بروز بیماریهای گوناگون از جمله مشکلات خونی و ریوی و همینطور تغییرات ژنتیک و تولد نوزادان ناقص الخلقه، کاهش چشمگیر زمین های زراعی،ناهنجاریهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی وغیره، تهدیداتی خواهند شد که نظم عمومی را مختل و کشورهای منطقه خزر را با چالش های اساسی روبه رو میسازند. از طرف دیگر طرح احداث کانال اتصال خزر به خلیج فارس و دریای عمان که از سوی ایران مطرح شد، همانند کانال ولگا – دن که باعث ورود آبزیان مهاجم از جمله شانه دار ژله ای شده، می تواند باعث هجوم گونه های مهاجم که با اکوسیستم دریای خزر در تضاد هستند، شود و آبزیان بومی خزر را با تهدید جدی مواجه سازند.

 با این تفاسیر به دوراز واقعیت نخواهد بود که دریای خزر به سرنوشت دریاچه آرال که زمانی میان دو کشور ازبکستان و قزاقستان قرار داشت، دچار شود. دریاچه آرال بدلیل احداث سد بر روی رودخانه های ورودی به آن و همچنین بهره برداری و انتقال آن به سمت کشتزارهای پنبه از بین رفت.

تبعات خشک شدن این دریاچه بر روی سلامت و مهاجرت خیل عظیمی از انسانها تاثیرگذاشت و مراکز علمی و پزشکی بین المللی را وادار واکنش در خصوص افزایش آمار مرگ و میر در کشورهای منطقه کرد. موضوع خشک شدن دریاچه آرال و تبعات منفی آن بدون شک برای دریای خزر در صورت نبود راهکارهای مدیریتی و اجرائی صحیح و علمی برای کنترل بهره برداری از آب دریا و رودهای ورودی به آن، نیز قابل پیش بینی خواهد بود.

عکس شماره(۱)پسروی آب دریای (کاسپین)خزر. سواحل چالوس. مازندران.

عکس شماره(۲)پسروی آب دریای (کاسپین)خزر. سواحل چالوس. مازندران.

———————————————————————————————–

آدرس و اسامی صفحات مرتبط با اتحادیه آنارشیستهای ایران و افغانستان

Anarchist Union of Afghanistan and Iran, May 24, 2018

P.S:The possibility of joining new people and groups of anarchists will be permanent

The Union has many social media and other communication channels. You will find them at the bottom of this page

۱- آدرس عصر آنارشیسم در اینستاگرامhttps://instagram.com/asranarshism/

—————————————-

۲- آدرس عصر آنارشیسم در تلگرام

https://telegram.me/asranarshism—————————-
۳- عصر آنارشیسم در توئیترhttps://twitter.com/asranarshism———————————–۴ – فیسبوک عصر آنارشیسمhttps://www.facebook.com/asranarshism—————————————۵ – فیسبوک بلوک سیاه ایرانhttps://www.facebook.com/iranblackbloc

————————————————–

۶ – فیسبوک آنارشیستهای همراه روژاوا و باکورAnarchists in solidaritywiththeRojavahttps://www.facebook.com/%D8%A2%D9%86%D8%A7%D8%B1%D8%B4%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87-%D8%B1%D9%88%DA%98%D8%A7%D9%88%D8%A7-%D9%88-%D8%A8%D8%A7%DA%A9%D9%88%D8%B1-Anarchists-in-solidarity-with-the-Rojava-434646579975914

———————————————————-

۷ – فیسبوک دفاع از زندانیان و اعدامیان غیر سیاسیhttps://www.facebook.com/sedaye.bisedayan

————————————————————

۸ – فیسبوک کارگران آنارشیست ایرانhttps://www.facebook.com/irananarchistlabors

——————————————————

۹- فیسبوک کتابخانه آنارشیستیhttps://www.facebook.com/anarchistlibraryfa

————————————————–

۰ ۱– فیسبوک آنارشیستهای همراه بلوچستانhttps://www.facebook.com/anarchistinsupportbaluchistan

—————————————————–

۱۱ – فیسبوک  هنرمندان آنارشیستhttps://www.facebook.com/anarchistartistss

————————————————-

۱۲ – فیسبوک دانشجویا ن آنارشیستhttps://www.facebook.com/anarchiststudents

——————————————-

۱۳ – فیسبوک شاهین شهر پلیتیکhttps://www.facebook.com/shahre.shahin

———————————————–

۱۴ – فیسبوک آنتی فاشیستhttps://www.facebook.com/ShahinShahrPolitik

————————————————

۱۵ – آدرس آنارشیستهای مریوان در کانال تلگرامhttps://t.me/anarchyinmarivan

———————————

۱۶-آدرس تماس با ماcontact us

info@asranarshism.com

———————————

۱۷ – سایت عصر آنارشیسمhttps://asranarshism.com

——————————————–

۱۸ – آدرس کانال آنارشیستهای کردستان در تلگرام
بڵاوکردنەوەی بیرو هزری ئانارکیستی
https://t.me/kurdistananarshist

——————————-

۱۹- فیسبوک میتینگ دهه هفتاد و هشتادی هاhttps://www.facebook.com/%D9%85%DB%8C%D8%AA%DB%8C%D9%86%DA%AF-%D8%AF%D9%87%D9%87-%D9%87%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%AF-%D9%88-%D9%87%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%87%D8%A7-505093803031731/

——————————————

۲۰ – گوگل پلاس عصر آنارشیسمhttps://plus.google.com/u/0/114261734790222308813

——————————————-

۲۱ –  ساوندکلاود رادیو آنارشی

——————————————

۲۲- آدرس ” دختران آنارشیست افغانستان ” در اینستاگرامhttps://www.instagram.com/dokhtarananarshist_afghanestan

———————————————————–

۲۳- آدرس “دختران آنارشیست افغان ” در فیسبوکhttps://www.facebook.com/Afghan-Anarchist-Girls-116992605591873

————————————————————–

۲۴- آدرس آنارشیستهای رشت در اینستاگرامhttps://www.instagram.com/anarshist.rasht

———————————————————

۲۵ –  آدرس پیج آنارشیستهای شهر بوکان (  ئانارکیسته کانی بوکان ) در اینستاگرامhttps://www.instagram.com/bokan_anarchy

———————————————————–

۲۶- آدرس آنارشیستهای اصفهان و شاهین شهر در تلگرامhttps://t.me/Anarshistsh2

————————————————

۲۷ – آدرس آنارشیستهای اصفهان و شاهین شهر در اینستاگرامhttps://www.instagram.com/anarshistshahinshahr

—————————————————

۲۸- آدرس آنارشیستهای شیراز در تلگرامhttps://t.me/ShirazAnarchist

—————————————————

۲۹ – آدرس آنارشیستهای شیراز در اینستاگرامhttps://www.instagram.com/anarchy_shz_ism

——————————————————

۳۰ – آدرس آنارشیستهای گیلان در اینستاگرامhttps://www.instagram.com/guilan_anarchism

——————————————————-

۳۱ – کانال عصیانگر در تلگرامhttps://t.me/AcabFai

————————————————-

۳۲ – آدرس کانال ” جوانان آنارشیست ” در تلگرامhttps://t.me/young_anarchists

————————————————

۳۳- آدرس آنارشیستهای مشهد در کانال تلگرامhttps://t.me/anarchismera

————————————————-

۳۴ -آدرس کانال آنارشیستهای تهران در تلگرام

t.me/tehran_anarchists——————————————–

۳۵ – آدرس آنارشیستهای قم در توییتر

twitter.com/anarshist————————————

۳۶ – آدرس پیج” آنارشیستهای جنوب “در اینستاگرامhttps://www.instagram.com/southanarchists

آنارشیستهای جنوب یکی از اعضای تشکیل دهنده ” اتحادیه آنارشیستهای ایران و افغانستان” می باشند که در ایران حضور دارند.

———————————————————

۳۷ – آدرس پیج” آنارشیستهای خراسان “در اینستاگرامhttps://www.instagram.com/khurasan_anarch

آنارشیستهای خراسان یکی از اعضای تشکیل دهنده ” اتحادیه آنارشیستهای ایران و افغانستان” می باشند که در ایران حضور دارند.

——————————————————————————

۳۸ – آدرس بالاچه عصر آنارشیسم در بالاترینhttps://www.balatarin.com/b/anarchismera

———————————————————————-

۳۹ – آدرس وبلاگ اتحادیه آنارشیستهای ایران و افغانستانhttps://tauai.wordpress.com

————————————————————————

۴۰ – آدرس اتحادیه آنارشیستهای ایران و افغانستان در فیسبوکhttps://www.facebook.com/TAUAI/?modal=admin_todo_tour

————————————————————————————–

۴۱ – آدرس اتحادیه آنارشیستهای ایران و افغانستان در اینستاگرامhttps://www.instagram.com/union9387

—————————————————————————————

۴۲ – آدرس پیچ آنارشیستهای اهواز در فیسبوکhttps://www.facebook.com/%D8%A2%D9%86%D8%A7%D8%B1%D8%B4%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B2-2021321021440113

—————————————————————————–

۴۳ – آدرس پیچ آنارشیسم سبز در فیسبوکhttps://www.facebook.com/Green-Anarchism-%D8%A2%D9%86%D8%A7%D8%B1%D8%B4%DB%8C%D8%B3%D9%85-%D8%B3%D8%A8%D8%B2-229749814516765

—————————————————————————

۴۴ – آدرس پیج جوانان آنارشیست در اینستاگرامhttps://www.instagram.com/javanane_anarshist

————————————————————————-

۴۵ – آدرس کانال جامعه دگرباشان فارسی زبان در تلگرام https://t.me/IRLGBT_COM