لحظه ی آنارشیستی

احتمالا بخاطر بی نظمی که امروز در صفوف چپ بوجود آمده است ، اخیرا علاقه ها به آنارشیسم بعنوان یک جایگزین ِ رادیکال برای مارکسیسم احیا شده است. البته آنارشیسم همواره یک نوع راه سوم میان لیبرالیسم و مارکسیسم بوده است. و هم اکنون با از میان رفتن شیدایی ها نسبت به لیبرالیسم مبتنی بر بازار آزاد و سوسیالیسم میانه رو، تمایلات به آنارشیسم درحال افزایش است. این احیاء همچنین بعلت برجستگی جنبش گسترده ی ضد جهانی سازی نیز هست. این جنبشی است که سلطه و جهانی سازی نئولیبرال را در تمام اَشکال خود – از حرص و طمع همگانی تا تخریب طبیعت و غذاهای دستکاری ژنتیکی شده – به مبارزه می طلبد. این جنبش در حاشیه ی اعتراضات اجتماعی وسیعی به وجود آمده است که انبوهی از مسائل مختلف و هویت های سیاسی متفاوت را در بر می گیرد.

به هر صورت، آنچه ما در اینجا شاهد هستیم مشخصا شکل تازه ای از سیاست رادیکال است. سیاستی که بطور اساسی با سیاست هویت محور که عموما در جوامع لیبرال غربی رواج دارد و همچنین با سیاست مارکسیست سنتی ِ مبتنی بر تضاد طبقاتی متفاوت است. این درست است که جنبش ضد جهانی سازی هویت های متفاوت را حول یک مبارزه ی مشترک گرد می آورد. اما میدان ِ این مبارزه ی مشترک، از پیش مشخص و یا بر پایه ی اولویت ِ علایق یک طبقه ی خاص نیست. بلکه بصورت تصادفی و در حین مبارزه شکل می پذیرد. آنچه که این جنبش را رادیکال میسازد غیر قابل پیش بینی بودن و عدم تعیین آن است. طریقی است که طی آن  ارتباطات غیر منتظره و اتحادهایی در میان هویت ها و گروه های متفاوتی شکل میگیرد که علایق مشترک اندکی دارند.

بنابراین، در حالیکه این جنبش فراگیر است ( بدین معنا که افق مشترکی را بوجود می آورد که سازنده ی هویت های شرکت کنندگان در آن است ) فراگیری ِ دروغین ِ مارکسیستی را رد میکند. فراگیری ای که تفاوت را نفی میکند و سایر مبارزات را توابعی از مبارزه ی پرولتاریا یا دقیقتر بگوییم، توابعی از حزب به عنوان پیشقراول میداند. همین امتناع از سیاست ِ مرکزگرا و سلسله مراتبی، همین بازبودگی و گشایش بسوی تفاوت ِ هویت های متکثر است که جنبش ضد جهانی سازی را به جنبشی آنارشیستی تبدیل میکند. دلیل آنارشیستی بودن این جنبش، صرفا بخاطر نقش ِ برجسته ی گروهای آنارشیست در آن نیست. مسئله ی مهم تر در مورد جنبش ضد جهانی سازی این است که این جنبش بدون اینکه تعمدا آنارشیستی باشد، شیوه ی آنارشیستی از سیاست را در ساختار و سازمان خود پیش میگیرد. سیاستی که مرکز زدوده، تکثرگرا و دموکراتیک است. همانگونه که آنارشیستهای کلاسیک همچون باکونین و کروپتکین اصرار داشتند – برخلاف مارکسیستها – که مبارزه ی انقلابی نمیتواند محدود به مبارزه ی طبقه ای ِ پرولتاریای صنعتی باشد و باید یر روی کشاورزان، رعایا، لمپن پرولتاریا و روشنفکران بدون طبقه و غیره گشوده باشد، جنبش معاصر هم دامنه ی وسیعی از مبارزات، هویت ها و علایق را در بر میگیرد: اتحادیه های کارگری، دانشجویان، طرفداران محیط زیست، گروه های بومی، اقلیت های قومی و نژادی، فعالان صلح و غیره.

همانطور که پسامارکسیست هایی همچون ارنستو لاکلائو و شانتال موفه استدلال میکنند، افق سیاست رادیکال دیگر تحت استیلای پرولتاریا و مبارزه اش بر علیه کاپیتالیسم نیست. آنها به انواع نوینی از جنبشهای احتماعی و هویتی اشاره میکنند: سیاهان، فمنیست ها، اقلیت های قومی و جنسی که هیچیک در دسته بندی ِ مارکسیستی ِمبارزه ی طبقاتی نمی گنجند و مخرج مشترک تمام آنها تمایزشان با مبارزات کارگری یا مبارزات طبقاتی است. بنابراین طبقه دیگر دسته بندی ِ اصلی ای نیست که سوبژکتیویته ی سیاسی در درون آن تعریف میشود. بعلاوه، مبارزات سیاسی معاصر دیگر مبارزه ی خود را با عنوان مبارزه علیه کاپیتالیسم معرفی نمیکنند. بلکه به عرصه های جدید ِ سلطه اشاره میکنند و بر نواحی ِ جدید مخالفت با سلطه تاکید می نمایند: نژادپرستی، خصوصی سازی، تجسس در محل کار، بروکراسی و غیره.

همانطور که لاکلائو و موفه استدلال میکنند، این جنبش های اجتماعی نوین پیش از هرچیز مبارزه هایی بر علیه سلطه بوده اند. بجای تاکید ِ صرف بر بهره کشی اقتصادی چنانکه الگوی مارکسیستی در نظر میگیرد، نوبودگی آنان بعلت به پرسش گرفتن اَشکال جدید انقیاد است. بنابراین میتوان گفت مبارزات آنها مبارزات ضد استبدادی است. مبارزاتی که به فقدان ِ فضای آزاد در مناسبات منحصربفرد قدرت اعتراض میکنند. در اینجا، بهره کشی اقتصادی به عنوان بخشی از مسئله ی بزرگتر ِ سلطه در نظر گرفته میشود که میتواند اَشکال جنسی و فرهنگی ِ سلطه را نیز در بر بگیرد. در این معنی، میتوان گفت که این مبارزات و مخالفت ها به ” لحظه ای آنارشیستی ” در سیاست معاصر اشاره میکنند.

به نظر پسامارکسیست ها، اوضاع سیاسی معاصر را دیگر بسادگی نمیتوان با استفاده از دسته بندی های نظری ِ مختص به تئوری مارکسیستی توضیح داد. مارکسیسم بصورت مفهومی توسط ذات گرایی ِ طبقاتی و جبر اقتصادی خود محدود شده است که نتیجه ای فروکاست ِ امر سیاسی به حوزه ای بود که بسختی توسط اقتصاد کاپیتالیستی کنترل میشد. بنابراین میتوان گفت مارکسیسم قادر به درک امر سیاسی به مثابه امری کاملا خودبسنده، منحصر بفرد و غیر منتظره نبود. بلکه همواره آنرا به عنوان نتیجه و روبنای ساختارهای طبقاتی و اقتصادی تلقی میکرد. بدین ترتیب، تحلیل سیاست به تحلیل کاپیتالیسم فروکاسته میشد.به همین علت، مارکسیسم دیگر حقیقتا هیچ ارزش نظری برای مبارزات سیاسی که بر اساس طبقه نیستند و دیگر حول محور مسائل اقتصادی به وجود نمی آیند ندارد.

شکست فاجعه بار ِ پروژه ی مارکسیستی که تمرکز قدرت دولتی و اتوریته را به حد اعلای خود رسانیده بود نشان داد که مارکسیسم اهمیت و خودبسندگی ِ قلمروی سیاسی را نادیده گرفته است. در عوض، پسامارکسیست های معاصر به اولویت امر سیاسی اذعان دارند و آنرا به مثابه قلمرویی خودمختار در نظر میگیرند. قلمرویی که به عوض شکل گرفتن توسط تحرکات طبقاتی و  مکانیزم های کار ِ اقتصاد کاپیتالیستی، بطور رادیکالی تصادفی و نامتعین است.

اما آنچه عجیب به نظر میرسد اینست که نظریه ی پسا مارکسیستی نقش تعیین کننده ی آنارشیسم کلاسیک در صورت بندی مفهوم یک زمینه ی سیاسی خودمختار را تشخیص نداد. این مسئله واضح است که این تاکید بر اولویت و خودبسنده بودن امر سیاسی خصیصه ی اصلی آنارشیسم است و آنرا از مارکسیسم جدا میکند. آنارشیسم یک انتقاد اجتماعی رادیکال از مارکسیسم بدست داده و نقطه ی کور ِ نظری ِ آن را در پرسش از قدرت دولتی مکشوف ساخته است. بر خلاف مارکسیسم که قدرت سیاسی را بر آمده از طبقه ی اقتصادی میدانست، آنارشیستهایی همچون میخائیل باکونین بر این عقیده که دولت باید به عنوان مانع اصلی در مسیر انقلاب سوسیالیستی در نظر گرفته شود پافشاری کرد. او همچنین اظهار کرد که این مهم نیست که سرکوب چه شکلی به خود میگیرد و یا کدام طبقه آنرا کنترل و اعمال میکند: ” آنها (مارکسیست ها) نمیدانند که استبداد نه تنها به صورت دولت بروز میکند بلکه در سرشت دولت و هرگونه قدرت سیاسی وجود دارد “.

به بیان دیگر، سلطه در ساخت و منطق قدرت حاضر است و حوزه یا مکانی مملو از قدرت را برساخته است که باید به عنوان اولین گام در انقلاب ویران شود. آنارشیست ها باور داشتند که غفلت مارکس نسبت به این قلمرو،نتایج مصیبت باری برای سیاست انقلابی به بار خواهد آورد. پیشگوئیی که حقیقت داشتن آن توسط انقلاب بلشویکی آشکار شد. برای آنارشیست ها قدرت سیاسی ِ مرکزی چیزی نبود که بشود به سادگی بر آن غلبه کرد و همواره بیم دوباره برپا شدن آن میرفت. مگر اینکه در گام اول انقلاب صریحا رد میشد.

بنابراین ابتکار نظری آنارشیسم در بردن ِ تحلیل قدرت به ماورای فروکاست گری ِ اقتصادی ِ الگوی مارکسیستی بود. آنارشیسم همچنین به حوزه های دیگری از اتوریته و سلطه اشاره کرد که در تئوری مارکسیستی مغفول مانده بودند. به عنوان مثال کلیسا، خانواده و ساختارهای پدرسالاری، قانون، تکنولوژی و همچنین ساختار و سلسله طبقات ِ خود ِ حزب ِ انقلابی ِ مارکسیستی.

آنارشیسم ابزارهای نظری جدیدی برای تحلیل قدرت سیاسی فراهم کرد و با این کار، حوزه ی امر سیاسی را به مثابه میدان ویژه ای از مبارزات انقلابی و مخالفت گشود. میدانی که دیگر نمیتوانست تابع واحدهای اقتصادی ِ صرف باشد. با کمک رسانی به سیاست رادیکال و بطور خاص، با قرابت نظری اش با پروژه های کنونی پسا مارکسیستی، کنجکاوی خاموشی نسبت به این سنت انقلابی در بخش رادیکال اندیشه ی سیاسی معاصر به وجود آمده است. البته من پیشنهاد میکنم که همانگونه که نظریه ی معاصر باید نفوذ آنارشیسم را ارج نهد، آنارشیسم هم میتواند از همکاری با حوزه های مختلف نظری معاصر و به طور خاص نظریات مشتق شده از تحلیل گفتمان، روانکاوی و پسا ساختارگرایی منتفع شود.

شاید بتوان گفت که آنارشیسم معاصر بیشتر معطوف به عمل بوده تا به نظریه. البته شماری از متفکران مدرن صاحب نفوذ همچون نوآم چامسکی، جان زرزان و مورای بوکچین اندیشه ورزیهایی در نظریه انجام داده اند. من پیش از این به کنش ِ آنارشیستی در جنبش های اجتماعی نوینی که دورنمای سیاسی ما را تشکیل میدهند اشاره کرده ام. لازم بذکر است که همان موقعیت هایی که باعث رشد جنبشهای آنارشیستی شده اند – تکثر مبارزات، سوبژکتیویته ها و حوزه های متفاوت قدرت – در عین حال موقعیت هایی هستند که تضادهای درونی و محدودیت های نظریه ی آنارشیستی را مشخص میکنند. تئوری آنارشیستی هنوز هم – با تصورات ذات گرایانه اش از سوژه ی انسانی ِ عقلانی و باور پوزیتیویستی اش به علم و قوانین ِ عینی ِ تاریخ – بطور گسترده ای بر پایه های الگوی اومانیسم ِ روشنگری استوار است.

دقیقا به همان گونه که مارکسیسم به لحاظ سیاسی توسط دسته بندیهای خودش از طبقه و جبرگرایی اقتصادی و همچنین به واسطه ی بینش دیالکتیکی اش نسبت به تکامل تاریخی محدود شده بود، میتوان گفت که آنارشیسم نیز توسط مهارهای هستی شناسانه اش در گفتمان ِ ذات گرا و عقل محور ِ اومانیسم روشنگری احاطه شده است.

منبع : theanarchistlibrary.org