تاریخِ فلسفه یِ آنارشیسم از لائو تسه تا کروپوتکین

هم چنین سوسیالیتِ فرانسوی، چارلز فوریه (۱۷۷۲ ۱۸۳۲) نیز در این زمینه اثرگذار بود، و این جا باید از نظریه یِ جذابیتِ کار ش به عنوانِ یکی از پیش گامانِ اندیشه هایِ آزادی خواهانه یاد کنیم.

اما کسی که اثری بسیار بزرگ تر بر تکاملِ نظریه یِ آنارشیسم گذاشت، پیر ژوزف پرودون (۱۸۰۹ ۱۸۶۵)، یکی از بااِستعدادترین نویسنده گانِ سوسیالیسمِ مدرن بود. پرودون از شرایطِ فکری و اجتماعی یِ زمانِ خود ریشه گرفته، و این ها بر گرایشِ او به هنگامِ پاسخ دادن به هر پرسشی اثر داشته اند. بنابراین، قضاوت درباره یِ او بر اساسِ پیش نهادهایِ اجرایی یَ ش، چنان چه عده یی حتی از پی روانَ ش انجام داده اند، کاری بی مورد است، چه این پیش نهادها همیشه از نیازهایِ زمان بر می خاسته. در میانِ همه یِ متفکرانِ سوسیالیستِ آن دوران، او تنهاکسی بود که علتِ عدمِ تعادلِ اجتماعی را به عمیق ترین وجهی فهمیده، و تیزترین و ژرب بین ترین نگاه را داشت. او صراحتاً مخالفِ همه یِ سیستم هایِ مصنوعی یِ اجتماعی بود، و تکاملِ اجتماعی را انگیزشی طبیعی و ابدی به شکل هایِ جدیدتر و مناسب ترِ زنده گی یِ اجتماعی و فکری می دانست؛ و ایمان داشت که تکامل را نمی توان به چند فرمولِ انتزاعی یِ خاص محدود کرد.

پرودون، با همان اطمینانِ مخالفِ اندیشه هایِ ژاکوبینی یِ سایه افکنده بر فکرِ همه یِ دموکرات ها و بیش ترِ سوسیالیست هایِ آن دوران بود، که دخالتِ دولتِ مرکزی و انحصارِ اقتصادی در طولِ رشدِ طبیعی یِ جامعه را رد می کرد. از نظرِ او رهانیدنِ جامعه از شرِ آن دو غده یِ سرطانی کارِ بزرگی بود که انقلاب هایِ سده یِ نوزدهُ م باید به انجام می رسانیدند. پرودون کمونیست نبود. او فقط مالکیتی را محکوم می کرد که وسیله یی برایِ استثمار باشد، اما حقِ مالکیتِ گروه هایِ صنعتی بر ابزارِ تولید را، مادام که با پیمان هایِ آزادانه اداره شوند، حقِ استثمارِ دیگران را نداشته باشند و حاصلِ کار نیز به طورِ کامل در اختیارِ کارگر قرار گیرد، به رسمیت می شمرد. این انجمن هایِ مبتنی بر هم کاری یِ متقابل، از دیدِ او، برخورداری یِ همه گان از حقوقِ برابر و مبادله یِ عادلانه یِ کالاها و خدماتِ اجتماعی را تضمین می کنند. زمانِ میان گینِ کار برایِ تولیدِ هر محصولی نشان گرِ ارزشَ ش است، و مبادله بر حسبِ آن انجام می گیرد. بدین ترتیب سرمایه از قدرتِ خود محروم شده، و به طورِ کامل به راندمانِ کار محدود می شود. دراِختیارِهمه گان بودن نیز جلویِ استفاده از آن برایِ استثمار را می گیرد. چنان ساختارِ اقتصادی یی هرگونه دست گاهِ اعمالِ قدرتِ سیاسی را زائد و غیرِضروری می سازد. اجتماع به هم پیمانی یِ آزادانه یِ انجمن هایی بدل می شود که امورِ خود را با توجه به نیاز، به دستِ خود یا با هم کاری با دیگران به انجام می رسانند، و آزادی برایِ همه گان یک سان و فقط محدود به امنیت است. «هرچه انسان مستقل تر، آزادتر و جسورتر باشد، برایِ اجتماع هم به تر است.»

برپایی یِ فدرالیسم که پرودون آینده یِ بی درنگِ بشر را در آن می دید هیچ محدودیتِ مشخصی بر امکاناتِ بعدی یِ تکامل وضع نمی کند، و وسیع ترین گستره را برایِ هرگونه فعالیتِ فردی و اجتماعی ایجاد می سازد. در نگاه به فدراسیون، پرودون از اتحادِ ملی و سیاسی یِ موجود در ناسیونالیسمِ تازه بیدارشده یِ آن زمان الهام گرفته، که در افرادِ قدرت مندی مانندِ مازینی، گاریبالدی، لِلوِل و دیگران متجلی است. بدین ترتیب، او بسیار بیش از بیش تر از هم عصرانَ ش طبیعتِ اصلی یِ ناسیونالیسم را شناخته و بدان معتقد است. پرودون اثرِ بسیار بزرگی بر رشدِ سوسیالیسم گذاشته، به رشدُنموِ آن به خصوص در کشورهایِ لاتین کمکِ شایانی کرد.

ایده هایی شبیهِ نظراتِ سیاسی و اقتصادی یِ پرودون که توسطِ پی روانِ به اِصلاح آنارشیسمِ فردگرا در آمریکا تبلیغ می شدند، حامیانِ توانایی از قبیلِ ژوسیه وارن، استفن پرل اندرو، ویلیام بی گرین، لیساندر اسپونر، بنیامین توکر، اِزرا هِیوود، فرانسیس دی تاندی و دیگران یافتند، اما هیچ یک از اینان نتوانست به ژرف نگری یِ پرودون برسد. حقیقت این است که بیش ترِ متفکرانِ اندیشه یِ آزادی خواهی، افکارِ خود را نه از اندیشه هایِ سیاسی یِ پرودون، بل که از عقایدِ لیبرالیسمِ آمرکایی آموختند، بدین ترتیب است که توکر می تواند ادعا کند که «آنارشیست ها صرفاً دموکرات هایِ جفرسونی یِ ثابت قدم هستند».

بیانِ بسیار خوبی از اندیشه هایِ آزادی خواهانه را می توان در کتابِ ماکس استیرنر (۱۸۰۶ ۱۸۵۶)، Der Einzige und sein Eigentum، یافت، که البته خیلی زود به فراموشی سپرده شده، تأثیرِ چندان بر رشدِ جنبشِ آنارشیسم نگذاشت. کتابِ استرنر عمدتاً کاری فلسفی است که ردِ اتکایِ انسان به قدرت هایِ برتر را در همه جا گرفته، از ترسیمِ نتایجِ کلی یِ گرفته شده از دانسته هایِ حاصل از تجربه نمی هراسد. این کتاب متعلق به شورشی یِ خودآگاه و سنجش گری است، که هیچ احترامی به اتوریته، هرقدر قدرت مند باشد، نمی گذارد، و فقط خواستارِ استقلالِ اندیشه است.

ولی پهلوانِ پرشور و انقلابی یِ آنارشیسم، میخائیل باکونین (۱۸۱۴ ۱۸۷۶) است، که آموزه هایِ پرودون را بنیادِ اندیشه هایَ ش قرار داد، ولی آن ها را، به خصوص در قسمتِ اقتصادی، به هنگامِ دفاعَ ش در فراکسیونِ فدرالیستِ انترناسیونالِ نخست از مالکیتِ جمعی یِ زمین و دیگر ابزارِ تولید، گسترش داده، خواستارِ محدودیتِ حقِ مالکیتِ خصوصی به محصولِ کارِ شخص بود. باکونین هم چنین مخالفِ کمونیسم بود، که در آن زمان هم، مثلِ چهره یِ امروزینَ ش در بلشویسم، چهره یی بسیار تمرکزگرا داشت. او می گوید: «من کمونیست نیستم، چرا که کمونیسم همه یِ نیروهایِ جامعه را در دولت متحد می سازد و خود جذبِ آن می شود؛ چراکه به ناچار به سویِ جمع آوری یِ همه یِ دارایی در دستانِ دولت رانده می شود، ولی من خواهانِ الغایِ کاملِ اتوریته و قیمومیتِ دولتی هستم، که تا امروز، تحتِ ادعایِ اخلاقی ساختن و تمدن بخشی، مردم را تحتِ ستم قرار داده و استثمار کرده».

باکونین انقلابی یِ مصممی بود و حلِ دوستانه و مسالمت آمیزِ مشکلاتِ موجودِ جامعه را باور نمی کرد. او فهمیده بود که طبقاتِ حاکم، سرسختانه جلویِ هر شانسِ اصلاحاتِ بزرگِ اجتماعی را می گیرند، و بنابراین تنها راهِ رهایی را در انقلابِ بین المللی یِ سوسیالیستی می دید، که همه یِ نهادهایِ قدرتِ سیاسی و استثمارِ اقتصادی را نابود کرده، به جایِ شان فدراسیونِ انجمن هایِ آزادِ تولیدکننده گان و مصرف کننده گان را برایِ رفعِ نیازهایِ روزمره یِ زنده گی برپا سازد. از آن جا که او، شبیهِ بسیاری هم عصرانَ ش، به زودهنگامی یِ انقلاب باور داشت، همه یِ نیرویِ خود را خالصانه صرفِ اتحادِ عناصرِ انقلابی و آزادی خواه در داخل و بیرونِ انترناسیونال کرد، تا از انقلابِ آتی در برابرِ دیکتاتوری یا هرگونه بازگشتی به شرایطِ پیشین حفاظت کند. بدین ترتیب است که می توان او را، از جهاتی، بنیان گذارِ جنبشِ آنارشیسمِ مدرن به شمار آورد.

یکی از ارزش مندترین نظریه پردازانِ آنارشیسم، پیتر کروپوتکین (۱۸۴۲ ۱۹۲۱) بود، که وظیفه یِ خود را، بررسی یِ دست آوردهایِ علومِ طبیعی یِ مدرن و دست رس پذیرساختنِ شان برایِ مفهومِ جامعه شناسانه یِ آنارشیسم قرار داد. او در کتابِ مبتکرانه ئَ ش، عاملِ هم یاری یِ متقابل در تکامل، دلایلِ خود را علیهِ به اصطلاح داروینیسمِ اجتماعی برشمرد، که طرف دارانَ ش می کوشیدند با استفاده از نظریه یِ داوینی یِ مبارزه برایِ تنازعِ بقا، شرایطِ موجودِ اجتماعی را تغییرناپذیر جلوه دهند. کروپوتکین نشان داد که این تصویر از طبیعت به شکلِ میدانِ بی حدُمرزِ نبرد، فقط کاریکاتوری از زنده گی یِ واقعی است، و در کنارِ نبردِ وحشی برایِ بقا، که با چنگ و دندان انجام می شود، تمایلِ دیگری نیز در طبیعت هست، که خود را در هم کاری یِ اجتماعی یِ گونه هایِ ضعیف تر و بقایِ بعضی گونه ها بر اساسِ تکاملِ غریزه یِ اجتماعی و هم بسته گی یِ شان به نمایش می گذارد. بدین ترتیب، انسان نه سازنده یِ جامعه، بل که جامعه سازنده یِ انسان است؛ جامعه از گونه هایِ پیشینی برایِ انسان به میراث گذاشته شده، بقایِ او، با وجودِ قدرتِ فیزیکی یِ رقیبانَ ش، و درنهایت پیش رفتِ نامحدودِ او را تضمین کرده. این تمایلِ دویُ م به خوبی در عقب ماندنِ قهقرایی یِ گونه هایی مشخص است که با وجودِ تمایلِ شدید برایِ مبارزه برایِ بقا، هیچ زنده گی یِ اجتماعی نداشته، و صرفاً به قدرتِ فیزیکی یِ خود متکی اند. این دیدگاه، که امروزه مدام پذیرفته گی یِ بیش تری در علومِ طبیعی و تحقیقاتِ اجتماعی می یابد، چشم اَندازهایِ جدیدی بر بررسی یِ تکاملِ انسان گشود.

از نظرِ کروپوتکین، این حقیقت حتی در استبدادی ترین شرایط نیز صادق است، که بیش ترِ ارتباطاتِ شخصی یِ انسان با هم نوعانَ ش، بر پایه یِ عادت هایِ اجتماعی، توافقِ آزاد و هم کاری یِ متقابل انجام می شود، و بدونِ آن ها، اساساً زنده گی یِ اجتماعی مقدور نخواهد بود. اگر این طور نبود، حتی قوی ترین دست گاه هایِ تحمیلِ دولتی هم نمی توانستند نظمِ اجتماعی را حتی برایِ مدتی کوتاه حفظ کنند. ولی، امروزه، این رفتارهایِ طبیعی، که از درونی ترین طبیعتِ انسان سرچشمه می گیرند، در تداخلِ مدام با نتایجِ استثمارِ اقتصادی و قیمومیتِ حکومتی، فلج شده، و این باعثِ ظهورِ نمایان ترِ شکلِ متخاصمانه یِ مبارزه برایِ بقا در جامعه یِ انسانی و غلبه یِ آن بر شکل هایِ هم کاری یِ آزادی و کمکِ متقابل شده است. وجدان و مسئولیت پذیری یِ شخصی، و ظرفیتِ هم دردی با دیگران، که زیربنایِ اخلاق و برابری یِ اجتماعی را می سازند، در آزادی به تر از هر شرایطِ دیگری رشد می کنند.

کروپوتکین هم، مانندِ باکونین، انقلابی بود. اما او، مانندِ الیزه رکلوس و دیگران، انقلاب را تنها یکی از مراحلِ فرآیندِ تکامل می دید، که وقتی پدید می آید که رشدِ طبیعی یِ خواسته هایِ جدیدِ اجتماعی به قدری توسطِ قدرت محدود شده باشد که ناچار شوند برایِ ادامه یِ ایفایِ نقشِ خود به عنوانِ عواملی در زنده گی یِ انسانی، پوسته هایِ قدیمی را با خشونت در هم شکنند.

کروپوتکین، بر خلافِ جمع گرایی یِ باکونین و هم کاری گرایی یِ پرودون، نه فقط طرف دارِ اشتراکِ مالکیت بر ابزارِ تولید بود، بل که آن را حتی به محصولِ کار نیز می گسترد، چراکه معتقد بود با فن آوری یِ کنونی هیچ سنجه یِ برایِ سنجشِ میزانِ کار وجود ندارد، و از سویِ دیگر، با جهت دهی یِ عقلانی یِ روش هایِ مدرنِ کار، تضمینِ تأمینِ همه یِ انسان، امری مقدور خواهد بود. پیش از کروپوتکین هم، افرادی از قبیلِ ژوزف دجاک، الیسه رِکلوس، کارلو کافیرو و دیگران، آنارشیسمِ کمون گرا را طرح کرده بودند، ولی درخشان ترین و بارزترین نمودِ این اندیشه، که امروزه میانِ بیش ترِ آنارشیست ها پذیرفته شده، در کارهایِ کروپوتکین بود.

در این میان لازم است یادی هم از لئو تولستوی (۱۸۲۸ ۱۹۱۰) کنیم، که از خاست گاهی مسیحی، و بر پایه یِ آموزه هایِ انجیل ها، به ایده یِ جامعه یی بدونِ حکومت رسید.

چیزِ مشترکِ میانِ همه یِ آنارشیست، خواستِ تشکیلِ جامعه یی آزاد از همه یِ نهادهایِ تحمیل گرِ سیاسی و اجتماعی است، و این عقیده که چنین نهادهایی جلویِ رشدِ آزادانه و سالمِ انسانیت را می گیرند. بدین ترتیب، هم کاری گرایی، جمع گرایی و کمون گرایی را نباید سیستم هایِ بسته یِ اقتصادی تصور کرد، که جایی برایِ پیش رفت هایِ بعدی نمی گذارند، بل که این ها صرفاً وسایلی اقتصادی برایِ حفاظت از آزادی یِ اجتماع هستند. حتی احتمالاً در جامعه یِ آزادِ آینده، سیستم هایِ اقتصادی یِ مختلفی وجود خواهند داشت، که بر مبنایِ هم کاری یِ متقابل کار کنند، چه، هر پیش رفتِ اجتماعی، می بایست با تجربه یِ آزادانه و آزمونِ عملی یِ شیوه هایِ جدید هم راه باشد؛ در آن جامعه یِ آزاد، هر امکانی وجود خواهد داشت.

همین مطلب درباره یِ شیوه هایِ گوناگونِ موردِ استفاده یِ آنارشیست ها نیز صادق است. کارِ آنارشیست ها، مهم تر از هرچیز، آموزش و آماده سازی یِ فکری و روانی یِ مردم برایِ آزادسازی یِ اجتماعی یِ خودِشان است. هر تلاشی برایِ محدودسازی یِ انحصارِ اقتصادی و قدرتِ دولت، گامی به سویِ واقعیت گرفتنِ این هدف است. هرگونه توسعه یِ سازمان هایِ اختیاری و داوطلبانه در زمینه هایِ مختلف، و هرگونه فعالیتِ اجتماعی در جهتِ آزادی یِ شخصی و برابری یِ اجتماعی، آگاهی یِ مردم را عمیق تر کرده، و مسئولیت پذیری یِ اجتماعی یِ ایشان را افزایش می دهد، و بدونِ این ها، هیچ تغییرِ مثبتِ اجتماعی مقدور نیست. بیش ترِ آنارشیست هایِ زمانِ ما قانع شده اند که هر تغییرِ کلانِ اجتماعی، به سال ها سازنده گی و آموزش نیاز دارد، و درنهایت هم بدونِ تنشِ انقلابی به عمل مبدل نخواهد شد، همان گونه که همه یِ پیش رفت هایِ بزرگِ اجتماعی تا امروز با چنین تنش هایی هم راه بوده اند. البته خصوصیت هایِ این تنش ها، به کلی به قدرتِ مقاومتی که طبقاتِ حاکم برایِ جلوگیری از واقعیت یافتنِ نظمِ جدید از خود نشان می دهند بسته گی خواهد داشت. هرچه حلقه هایِ گسترده تری از مردم به سازمان دهی یِ جامعه یی جدید با روحِ آزادی و سوسیالیم ایمان آورند، دردهایِ زایمانِ تغییراتِ اجتماعی یِ آینده کم تر خواهد شد. چه حتی انقلاب ها هم فقط می توانند ایده هایی که هم اَکنون وجود داشته باشند را رشد داده و به اجرا بگذارند، ولی نمی توانند خودِشان ایده هایِ جدید پدید آورند، یا دنیایِ جدید را از هیچ بنا کنند.

پیش از ظهورِ دولت هایِ تمامیت خواه در روسیه، ایتالیا، آلمان و سپس در پرتغال و اسپانیا، و درگرفتنِ جنگِ جهانی یِ دویُ م، سازمان ها و جنبش هایِ آنارشیست تقریباً در همه یِ کشورها وجود داشتند. اما مانندِ همه یِ جنبش هایِ سوسیالیستِ دیگرِ آن دوران، هدفِ استبدادِ فاشیسم و حملاتِ ارتشِ آلمان قرار گرفته، تنها توانستند به زیستِ زیرزمینی ادامه دهند. از پایانِ جنگ، می توان رستاخیزِ جنبش هایِ آنارشیستی را در تمامِ کشورهایِ اروپایِ غربی مشاهده کرد. فدراسیونِ آنارشیست هایِ فرانسه و ایتالیا هم اَکنون مجمعِ خود را برگزار کرده اند، آنارشیست هایِ اسپانیا که هنوز هزارانِ شان در تبعید، و عمدتاً در فرانسه، بلژیک و آفریقایِ شمالی می زیند نیز همین طور. روزنامه ها و مجله هایِ آنارشیستی باز هم در بسیاری کشورهایِ اروپایی و بعضی مناطقِ آمریکایِ شمالی و جنوبی منتشر می شوند.