خشكسالی و بحران‌

چالش خشکسالی برای سرزمین‌هایی که در کمربند خشک و نیمه‌خشک زمین واقع شده‌اند تازگی ندارد؛ ایران نیز به دلیل قرار گرفتن در شرایط خاص جغرافیایی بیش از ۹۰ درصد از وسعت خود را در میان مداری می‌بیند که اقلیم خشک و نیمه‌خشک حاکم است. در حقیقت ما در سرزمینی زیست می‌کنیم که اقلیمی خشک و شکننده داشته و هرگونه تصمیم غیر کار‌شناسی می‌تواند آسیب‌های عمیقی همچون مشکلات اجتماعی را بر ما تحمیل کند. این در حالی است که سهم ما از ریزش‌های جوی تنها یک‌سوم میانگین بارندگی جهان بوده و از سوی دیگر میزان تبخیر و تعرق نیز با آماری نزدیک به سه برابر میانگین جهانی ما را در تنگنای زیستی قرار داده است. روزگاری اگر بروز خشکسالی موضوعی محلی محسوب می‌شد امروزه به دلایلی همچون افزایش جمعیت، مصرف بیش از توان از منابع آبی، مصرف ناصحیح و در ‌‌نهایت مدیریت غلط منابع آبی به یک چالش جدی برای جوامع بین‌المللی تبدیل شده که کشور ما نیز به‌‌ همان دلایلی که در بالا ذکر شد دست به گریبان این تنش حساس شده است. با نگاهی به شرایط محیط زیست کشور در خواهیم یافت که شاخص‌های تاثیرگذار در روند پایداری‌های زیستی به دلایلی همچون بهره‌کشی‌های نابخردانه نسبت به سالیان گذشته با افت نسبتا شدیدی روبه‌رو شده‌اند؛ در حال حاضر یکی از چالش‌های مهم کشور عمیق شدن موضوع تنش آبی است. از همین رو با افزایش سریع جمعیت و کاهش منابع آب سهم سرانه آب در ایران از حدود شش هزار مترمکعب در سال ۱۳۳۵به دو هزار مترمکعب درسال‌های اخیر کاهش یافته و تنها ۹۰ میلیارد مترمکعب از ۱۳۰ میلیارد متر مکعب آب تجدیدشونده سطحی و غیرسطحی قابل بهره‌برداری است؛ این در حالی است که از این میزان سهم کشاورزی ۸۲ میلیارد مترمکعب، شرب حدود شش میلیارد متر مکعب و صنعت دو میلیارد متر مکعب است. در این بین باید به این نکته اشاره کرد که سهم بیش از ۹۰ درصدی کشاورزی در میزان مصرف آب کشور در مقایسه با میانگین جهانی که ۷۵ درصد است و روش‌های آبیاری سنتی شرایط را برای هدر رفت بخش عظیمی از منابع ارزشمند آبی فراهم کرده که حاصل آن کمترین بازده و بیشترین خسارت بوده است! بر بنیاد مطالعات گسترده پژوهشگران حوزه محیط زیست در بررسی آثار خشکسالی نتایجی همچون تاثیر بر وضعیت اشتغال، درآمد و سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف که رابطه مستقیم با شرایط اجتماعی و اقتصادی جوامع محلی و حتی ساکنان شهر‌ها داشته که در این رابطه می‌توان به مهاجرت‌های مخرب اشاره کرد. در حقیقت خشکسالی می‌تواند در درازمدت اثرات زنجیره‌یی بسیاری را به جامعه تحمیل کند زیرا پیامدهای ناشی از تنش‌های آبی شرایط را برای نارضایتی‌های اجتماعی به وجود خواهد آورد؛ به عنوان مثال تنش آبی در بخش کشاورزی سبب کاهش تولید یا محصول کم کیفیت خواهد شد که در ‌‌نهایت این امر منجر به بیکاری، افزایش ریسک سرمایه‌گذاری برای موسسات مالی، کاهش سرمایه و کاهش در آمدهای مالیاتی برای دولت می‌شود. اثرات اجتماعی خشکسالی عمدتا شامل تاثیرات این پدیده بر سلامتی و کاهش کیفیت زندگی، امنیت عمومی، درگیری و رقابت بین مصرف‌کنندگان آب و بی‌عدالتی‌های ناشی از گسترش اثرات خشکسالی است. بسیاری از اثراتی که به عنوان اثرات اقتصادی و محیطی شناخته می‌شوند نیز به طرز مشابه دارای جنبه‌های اجتماعی هستند. بر همین اساس یکی از پیامدهای اجتماعی خشکسالی‌های سالیان اخیر مهاجرت جوامع محلی برای رسیدن به نقاط بهتر بوده که همین امر زمینه را برای چرای زودرس و در ‌‌نهایت از بین رفتن مراتع فراهم کرده است. اگر چه موضوع خشکسالی برای کشوری همچون ما که در شرایط خاص اقلیمی قرار گرفته طبیعی است اما مدیریت نادرست همراه با نگاه شتابزده به توسعه می‌تواند شرایط را برای عمیق‌تر شدن بحران‌های اجتماعی فراهم سازد. از همین رو برای جلوگیری از تنش‌های اجتماعی آن هم در شرایطی که موضوع کم‌آبی در سراسر کشور وارد شرایط سخت‌تری نسبت به گذشته شده حرکت به سمت برنامه‌ریزی منطبق با شرایط روز و تصمیم‌گیری‌های صحیح بر اساس ارزیابی‌های دقیق و کار‌شناسی شده می‌تواند از بار سنگین این راه بکاهد. در همین راستا در مناطقی که تنش آبی شرایط را برای مشکلات اجتماعی فراهم کرده اقداماتی همچون اشتغالزایی بر اساس توسعه صنایع کوچک و بومی، کشاورزی به روش‌های نوین با استفاده از کشت گونه‌های مقاوم به شرایط کم‌آبی و در ‌‌نهایت اتخاذ و تدوین تصمیمات استراتژیک بر اساس نیازهای ملی از سوی دولتمردان نه‌تن‌ها می‌تواند از بحران‌های اجتماعی بکاهد بلکه شرایط نیز به سود پایداری توسعه حرکت خواهد کرد.

*کار‌شناس ارشد محیط زیست.

منبع :اعتماد