بدهی، پنج هزار سال نخست

دیوید گرابر

مدت بسیار مدیدی اجماع روشنفکران بر این بوده است که دیگر نمی‌توانیم سؤالات بزرگی مطرح کنیم. گویی که انتخاب دیگری نداریم.
«ماهیت بدهی چیست؟» و «چه کسی واقعاً چه چیزی را به چه کسی وام‌دار است؟» این‌ها سؤالات محوری تاریخچه جدید و فوق‌العادۀ پول، اعتبار و بدهی دیوید گرابر است. همانطور که نوشته فوق نشان می‌دهد گرابر بر این باور است که مطالعات دانشگاهی مدت‌ بسیار مدیدی است که به حوزه‌های محدود خودشان پرداخته‌اند و این‌که اگر بخواهیم جهانی مناسب‌تری زندگی‌تری را متصور شویم، ترکیب تاریخی کنونی مستلزم داشتن دیدی وسیع‌تر است. این کتاب با توجه به چنین هدف هراس‌انگیزی، به راحتی با هیچ ژانر یا رویکرد نظری شناخته‌شده‌ای مطابقت ندارد. این کتاب حقیقتاً میان‌رشته‌ای است، به گونه‌ای که انگار به باستان‌شناسی، انسان‌شناسی، تاریخ، اقتصاد، جامعه‌شناسی، سیاست، مطالعات دینی و فلسفه مربوط است. با این وجود، مخاطبانی که با آثار گرابر آشنایی دارند (گرابر اتفاقاً یک انسان‌شناس کارکشته و بنا به گفته خودش آنارشیست است) قادر خواهند بود عناصر تلاش وی را در جهت ادغام [اندیشه‌های] مارکس و ماوس[۲] در اثر شدیداً توصیه شده وی تحت عنوان به سوی نظریه انسان‌شناختی ارزش[۳] تشخیص دهند. پیوستگی مذکور با اثر قبلی وی بیش از همه در این استدلال دیده می‌شود که ویژگی محوری پول – که نهایتاً به عنوان واحدی انتزاعی از مفهوم یا معیاری برای ارزش تعریف شده- توانایی آن در کاهش و گنجاندن الزامات پیچیده و متباین اجتماعی و ارزش‌ها در کمیت‌هایی تک بعدی است که می‌توانند در مقابل یکدیگر قرار داده شوند، به گونه‌ای که بتوان تمام تعاملات اجتماعی را در قالب سود و زیان فردی نمایاند.
علیرغم آن‌که دامنه موضوعات پوشش داده شده و غنای جزئیات مطرح شده، ارایه مروری کوتاه را بر این کتاب دشوار می‌سازد، ساختار و استدلال اصلی این کتاب را می‌توان اساساً به دو بخش تقسیم نمود. بخش نخست – شامل فصول یک تا هفت- به بررسی روابط اعتبار-بدهی (credit-debt) در طول تاریخ و در درجه اول بر مبنای نحوه اثرپذیری آن‌ها بر یا از ملاحظات روحی و اخلاقی اختصاص داده شده است. موضوع جامع این بخش، همان‌طور که عنوان فصل نخست، «سخنی در باب تجربه پریشانی اخلاقی»، مؤید آن است، به بهترین شکل در این مشاهده گرابر خلاصه شده است مبنی بر این‌که «در اکثر جاها، می‌توان دریافت که قاطبه بشر به‌طور هماهنگ بر این باورند که: ۱)بازپرداخت پولی که کسی از دیگری قرض نموده موضوع اخلاقی ساده‌ای است و این‌که ۲)هرکسی که عادت به استقراض پول داشته باشد، انسان بدی است». بیشتر این بخش مشتمل است بر تحلیل تطبیقی مبسوطی از فرهنگ‌ها و اعصار تاریخی مختلفی که ادبیات استقراض و بازار حتی بر گفتمان‌هایی که در پی به چالش کشیدن هر دوی این مفاهیم بوده‌اند نفوذ نموده و بدین طریق انواعی از ابهام را که در محوریت بحث قرار گرفته‌اند به وجود آورده است.
بخش دوم – شامل فصول هشت تا دوازده- تاریخچه روابط اعتبار-بدهی را به عنوان مجموعه‌ای از چرخه‌هایی عظیم معرفی می‌نماید که میان دوره‌های تحت تسلط پول «حقیقی»(virtual) و دوره‌های تحت تسلط پول «سخت» (hard) در نوسان بوده‌اند. برای درک استدلال گرابر در این بخش، لازم است طرحی از رویکرد نظری به کار رفته نسبت به پول، اعتبار و بدهی در سراسراین کتاب ارایه شود. رویکرد گرابر نسبت به پول، در اصلی‌ترین سطح خود، الزاماً «چارتالیستی» (chartalist)[4] است – در این مفهوم که وی نهایتاً به پول به عنوان «نشانه(token)» یا «نمادی(symbol)» برای مجموعه‌ای از روابط اجتماعی زیرساختی می‌نگرد[۵]. حتی وی اغلب تا جایی پیش می‌رود که مقبولیت چنین نشانه‌هایی را با توانایی دولت (یا هر مقام متمرکز دیگری) در مطالبه نشانه‌های خود در پرداخت مالیات، دستمزد، جریمه و غیره ارتباط می‌دهد. وی هم‌چنین صراحتاً اعلام می‌نماید که پول به عنوان «واحد حساب» (unit of account) یا «معیار انتزاعی ارزش» (abstract measure of value) که هم دیون خصوصی و هم دیون عمومی می‌توانند در آن تسلط داشته باشند، پیش از ظهور چیزهایی نظیر بازار، سکه و دستمزد-کار پدید آمده بوده است. این نشانه‌های عمومی (و خصوصی) همان چیزی است که گرابر از پول «حقیقی» مد نظر دارد. برعکس، منظور وی از پول «سخت» ظاهراً کاربرد اشیای «ذاتاً» ارزشمندی هم‌چون طلا و نقره به عنوان ابزارهای ابتدایی پرداخت در تبادلات اقتصادی است. در هر حال، حتی در این موارد نیز گرابر به عنصری نشانه‌ای‌ یا «اعتباری» (fiduciary) (به عنوان نقش همیشگی اختیار دولت) قایل است. به علاوه، استفاده از سکه‌های ارزشمند فلزی تقریباً دو هزار و پانصد سال پیش پس از ظهور روابط پیچیده اعتبار-بدهی و پول‌های صوری (token monies) رواج یافت[۶]. استدلال محوری در بخش دوم کتاب این است که دوره‌های استفاده از پول حقیقی عموماً با وجود نهادهایی همراه بوده که با هدف محافظت از استقراض‌کنندگان در مقابل سوء استفاده عمده (wholesale abuse) توسط صاحبان اعتبار طراحی شده‌اند (برای مثال برنامه‌هایی نظیر تسویه دیون در جشن مقدس)، در حالی‌که دوره‌های استفاده از پول سخت اغلب با خشونت‌های کلان، جنگ و برده‌داری همراه بوده است. بنا به نظر گرابر، آن‌چه وضعیت فعلی را تا این اندازه غیرعادی و خطرناک ساخته، این است که عصر حاضر عناصری از هر دو -پول حقیقی و برنامه‌های مهم اعتبار-بدهی پهلو به پهلوی امپراتوری جهانی و مجموعه‌ای از نهادهایی که عمدتاً به منظور حفاظت از صاحبان اعتبار در مقابل وام‌گیرندگان طراحی شده‌اند- را با یکدیگر ترکیب می‌نماید.
بنابراین اقتصاددانان هترودوکس، نکات قابل توجه بسیاری در این مطالعه گسترده پول و بدهی خواهند یافت[۷]. این کتاب آنچه به لحاظ تاریخی و انسان‌شناختی برای حمایت از برخی پیشنهادات کلیدی مطرح شده در آن در باب ماهیت و منشأ اقتصادهای کاپیتالیستی معاصر ضروری بوده را انجام داده است. با این حال، کتاب حاضر اقتصاددانان هترودوکسی را به تفکر خارج از تمایز دولت/بازار فرامی‌خواند؛ در این تمایز تنها گزینه جایگزین برای ارتودوکسی بازار آزاد بازگشت به نوعی ترکیب اجتماعی دموکراتیک است. بنابراین، آن ‌دسته کسانی که در پی «نسخه‌های سیاستی» استاندارد هستند از این کتاب مأیوس خواهند شد.
گرابر، هم‌چون آن‌چه در بهترین سنت‌های اقتصاد سیاسی ساری است، نهایتاً تاریخچه‌ای که از پول، اعتبار و بدهی ارایه نموده را «به عنوان راهی برای مطرح نمودن سؤالاتی در باب این‌که جامعه بشری چیست و یا چه می‌تواند باشد […] و ما واقعاً چه چیزی را به یکدیگر بدهکاریم» مورد استفاده قرار می‌دهد. بنابراین گرابر نه تنها سعی می‌کند منشأ و روند توسعه روابط اعتبار-بدهی و مضامین آن‌ها را در پویایی جوامع انسانی دنبال نماید، بلکه هم‌چنین در پی آن است که دستاوردهای این تحلیل تطبیقی تاریخی و فرهنگی را برای کمک به ما در تصور دنیایی فراتر از بدهی، دنیایی که در آن الزامات اجتماعی بر مبنای معیارهایی به غیر از معاملات کسب و کار درک می‌شوند، استفاده نماید.
[۱] Ryan A. Dodd
[۲] Marcel Maussانسانشناس و جامعهشناس فرانسوی اوایل قرن بیستم است – خواهرزاده و شاگرد امیل دورکیم (Emile Durkheim)- که بیش از همه به خاطر «مقالهای در باب هدیه» که به تحلیل اشکال پیش یا غیر بازاری مختلف تبادل در مقابل روابط بازار کاپیتالیستی پرداخته شهرت دارد. ماوس همچنین یک سوسیالیست و عضو فعال جنبش تعاونیخواهان(cooperativist movement) فرانسه بوده است.
[۳] Towards an Anthropological Theory of Value (Palgrave Macmillan, 2001)
[۴] Chartalism یک نظریه اقتصادی توصیغی است که به بررسی جزئیات و پیامدهای کاربرد اعتبارات صادره دولتی به عنوان واحدی برای پول میپردازد. این واژه از زبان لاتین برگرفته شده است (مترجم).
[۵] این بدین معنا نیست که گرابر صراحتاً خود را قایل به موضوع چارتالیستی معرفی مینماید یا تا حدی کنجکاوانه با مکتب قانونگرای اقتصاد سیاسی مارکس همکاری و وابستگی دارد (see, e.g., fn. 31, pp. 398-399). بلکه تنها برای اشاره به این نکته است که قرابت زیادی میان رویکردی که در کتاب حاضر ارایه شده و رویکرد اقتصاددانان معاصری که بنا به سنت چارتالیستی فعالیت میکنند وجود دارد.
[۶] در واقع گرابر استدلالی قانعکننده ارایه میکند مبنی بر این که اکثر تبادلات طول تاریخ، تا زمان توسعه گسترده سکهزنی در اواخر قرون وسطی، بر مبنای اعتبار درون زمینهایِ جوامع بسیار درهم تنیده و نزدیک عمل میکردند. وی در جایی دیگر ادعا میکند که گسترش سکهزنی تا حد زیادی توسط امپراطوری، بردهداری و نهایتاً ظهور دستمزد-کار محدود شده بوده است.
[۷] سبک نگارش گرابر بسیار سهلالوصول و بیتکلف اس و همین امر موجب میشود کتاب وی برای محیط آموزشی نیز مناسب باشد.